نظریه؛ نظریه پردازی؛ کرسی‌های نظریه پردازی

نظریه = مجموعه‌ای از تعاریف، اصول موضوعه، قوانین، و توصیف‌ها از نوع رابطه میان متغیرها، برای تبیین چیستی، چرایی یا چگونگی یک پدیده

نظریه پردازی = تلاش برای دست‌یابی به توصیف یا تبیینی موجه و جدید از پدیده‌ها

کرسی‌های نظریه پردازی = محفل تخصصی علمی که نظریه‌پرداز به توضیح مدعی و استدلال و نتایج نظریه‌اش می‌پردازد و سعی دارد مخاطب تخصصی را نسبت به موجه بودن نظریه‌اش قانع کند.

---

مسألهٔ بحث:

«نظریه پردازی» چیست؟ چرا و چگونه؟

فرضیهٔ بحث:

نظریه عبارتست از: بسته معرفتی ارائه‌دهنده چیستی چرایی یا چگونگی یک پدیده که حاوی تعاریف، اصول موضوعه، قوانین، قضایا و توصیف‌ رابطه میان متغیرهای مرتبط با آن پدیده باشد.

نظریه پردازی = تلاش معرفتی موجّه برای دست‌یابی به چیستی یا چرایی یا چگونگی یک پدیده (به صورت بسته فوق)

تبیین بحث:

مباحث مربوط به نظریه پردازی، تابعی از مباحث «فلسفه علم»، «منطق»، «روش‌شناسی» و «روش تحقیق» است. پس از بررسی موارد مذکور، منطق و مدلی برای نظریه‌پردازی به شرح زیر به دست آمده است:

منطق نظریه پردازی:

نظریه پردازی در ۳ سطح و ۱۴ فرآیند انجام می‌شود:

سطح۱) تعیین زیرساخت‌ها:

تعیین و دقیق‌سازی مسأله + تعیین پارادایم و اصول موضوعه + تعیین رویکرد + تعیین راهبرد + تعیین روش

سطح۲) ایجاد سازه‌ اصلی: (فرآیند فرضیه‌سازی)

 تولید شبکه مسائل+ کشف شبکه متغیرهای احتمالا مرتبط + تولید شبکه روابط ممکن + تنظیم روابط محتمل بر اساس راهبرد و روش تحقیق+ آزمون روابط برای کشف رابطه بهینه + تولید فرضیه

سطح۳) آزمون فرضیه و ارتقاء به نظریه

آزمون فرضیه برای اثبات کارآیی در حل مسأله تحقیق + بازخوردگیری و اصلاح و تقویت فرضیه برای تکرارپذیری + بررسی آثار استمرار نظریه

جدول تحلیل نظریه:

برای تولید و تحلیل یک نظریه می‌توان از جدول زیر نیز استفاده کرد:

ردیف	محورهای تحلیل و بررسی یک نظریه	محتوای نظریه در محورهای چهارده‌گانه
۱	متن نظریه (عبارات اصلی بیان‌کننده نظریه)
۲	مفاهیم اصلی تشکیل‌دهنده نظریه
۳	مسأله اصلی نظریه (صاحب‌نظریه به حل چه مسأله‌ای اهتمام ویژه دارد؟ )
۴	مسائل فرعی نظریه (صاحب‌نظریه به دنبال پاسخ‌گویی به چه مسائلی است؟ )
۵	بستر معرفتی نظریه (نظریه و صاحب‌نظریه از چه نظریات یا افکاری اشراب شده‌اند؟ )
۶	چهارچوب معرفتی حاکم بر نظریه (پارادایم و گفتمان حاکم بر نظریه، با ذکر تمام محورهای تشکیل‌دهندهٔ پارادایم)
۷	چهارچوب روشی حاکم بر نظریه (از چه روش یا روش‌هایی برای تعریف، توصیف، تفسیر و تبیین استفاده کرده است؟ )
۸	پیشینه نظریه (چه نظریاتی مشابه این نظریه عرضه شده است؟ )
۹	تعاریف موجود در نظریه (چه تعاریفی در نظریه ذکر شده است؟ )
۱۰	توصیف‌های موجود در نظریه (قیود و شرایط هر یک از موضوع و محمول و نسبت)
۱۱	روابط موجود در نظریه (چه روابطی بین مؤلفه‌ها یا مفاهیم یا عناصر یا متغیرهای مختلف در نظریه آمده است؟ )
۱۲	تبیین‌های موجود در نظریه (چه استدلال‌هایی در نظریه ذکر شده است؟ )
۱۳	تفسیرهای موجود در نظریه (چه اجزاء و روابط پنهانی در نظریه، آشکارسازی شده است؟ )
۱۴	توجیه‌های استفاده شده در نظریه (مثال‌ها و شواهد صدق به کاررفته در نظریه)
۱۵	لوازم منطقی نظریه (دلالت‌های التزامی و مباشر نظریه)
۱۶	نتایج معرفتی نظریه (چه تأثیری در چه فضای علمی ایجاد می‌کند؟ )
۱۷	آثار نظریه (آثار عینی که نظریه می‌تواند ایجاد کند یا ایجاد کرده است)
۱۸	رقباء نظریه (افکار و نظریاتی که همگرا با این نظریه نیستند و مخالف محسوب می‌شوند)
۱۹	روش گسترش نظریه (آیا صاحب‌نظریه، خودانتقادی‌ داشته است یا اشاره به شیوه تکمیل و بازسازی نظریه کرده است؟ )

ملاک‌های ارزیابی یک نظریه:

محورهای نظریه‌	ردیف	شاخص مورد ارزیابی	ضریب	امتیاز از صفر تا ده
زبان و مفاهیم و متغیرهای نظریه	۱	زبان قابل فهم	۱
	۲	ساختار شفاف (محوربندی که به سهولت قابل تشخیص است)	۱
	۳	تعیین و تعریف مفاهیم و متغیرهای اصلی (به راحتی قابل تشخیص هستند)	۱
سازه‌ها، ابعاد و محورهای اصلی نظریه  (قدرت پردازش نظریه)	۴	توصیف مسالهٔ اصلی نظریه (آنچه دغدغه حل آن را دارد)[۱]	۲
	۵	توصیف[۲] فرضیه (پاسخ به مسأله فوق) در قالب جملات خبری مشخص	۲
	۶	توصیف انگیزه توجه به مسأله نظریه (بستر پیدایش نظریه)	۱
	۷	توصیف اصول موضوعه و مبانی و مبادی معرفتی نظریه (پارادایم تفصیلی)[۳]	۱
	۸	توصیف روش‌شناسی تولید نظریه و روش استدلال	۲
	۹	شفاف بودن[۴] «استدلال و تبیین» برای فرضیه[۵]  (بالخصوص مشخص کردن قاعده و قانون کلی‌ای که تبیین در ذیل آن انجام می‌شود)	۴
آثار نظریه	۱۰	ارائه نمونه‌ها و شواهد برای صدق فرضیه (کاربرد نظریه) در عمل[۶]	۲
	۱۱	ارائه توصیه برای چگونگی استفاده از نظریه  (عبور از چیستی‌ها و چرایی‌ها و رسیدن به چگونگی‌ها)	۳
	۱۲	میزان سازگاری و انسجام درونی و بیرونی[۷]  (سازگاری[۸] با قطعیات قبلی خودش و نظریات معتبر دیگر دارد؟ )	۴
	۱۳	میزان جامعیت نظریه نسبت به تمام مفاهیم و روابط و آثاری که احتمالا به مسأله نظریه مربوط هستند.[۹]	۳
	۱۴	میزان مانعیت نظریه نسبت به ورود مفاهیم و روابط و آثار نامرتبط  (شاخص تمیز موارد واقعی از توهمی و غیرواقعی یا غیرمرتبط را داده است یا نه؟ )	۴
	۱۵	ارائه پیش بینی علمی و در اختیار قرار دادن قدرت کنترل	۴
	۱۶	قابلیت آزمایش و اجرا	۲
	۱۷	بازتولید و تکرار عمل به نظریه ممکن است	۴
	۱۸	ایجاد قدرت تصمیم‌گیری	۱
	۱۹	قدرت آینده سازی و روندسازی (پیشرو بودن نظریه)	۱
	۲۰	تضادهایی توسط این نظریه حل می‌شود.	۱
	۲۱	موقعیت خود را در تاریخ علم مشخص کرده است	۱
	۲۲	کارآمد است (تعادل هزینه و منفعت در آن بهتر از موارد مشابه است)	۲
	۲۳	مسائل علمی جدیدی بواسطهٔ این نظریه مطرح می‌شود.	۱
	۲۴	نقاط خلاء، ابهام و مجهولات باقی‌مانده را مشخص کرده است.	۱
	۲۵	اصلاح‌پذیر و قابل ارتقاء به نظر می‌رسد.	۱

نتیجه و اثر فرضیهٔ بحث:

برای تطبیق دو یا چند نظریه با هم می‌توان از جدول زیر که بر اساس منطق نظریه پردازی طراحی شده است استفاده کرد:

جدول بررسی تطبیقی نظریه‌ها:

ردیف	شاخص		نظریه آقای…	نظریه آقای…
۱	عنوان نظریه
۲	متن فرضیهٔ نظریه
۳	موضوع فرضیه، با تعریف و قیود آن
۴	محمول فرضیه، با تعریف و قیود آن
۵	مسأله نظریه (به  حل چه مسأله‌ای می‌اندیشد؟ )
۶	پارادایم فرضیه (بستر معرفتی، پیش فرضها و مبانی)	پیشینه تاریخی: مبنای هستی‌شناسانه: مبنای انسان‌شناسانه: مبنای معرفت‌شناسانه: مبنای ارزش‌شناسانه: مبنای روش‌شناسانه: مبانی دیگر:
۷	مفاهیم اصلی مرتبط (توصیف‌ها)
۸	روابط میان مفاهیم (تفسیرها)
۹	دلیل (تبیین)
۱۰	رویکرد و روش دستیابی به نظریه	رویکرد: روش:
۱۱	لوازم، آثار و کارکرد نظریه (توجیه)
۱۲	توصیه‌ها
۱۳	نظریات مشابه (با ذکر وجه تمایز)
۱۴	رقباء نظریه (با ذکر نقطه تماس و اشتراک)

(تفصیل بحث در: «روش تولید علم و نظریه پردازی»)

مباحث و مفاهیم کلیدی مرتبط به این بحث:

منطق نظریه پردازی، تحلیل نظریه، بررسی تطبیقی نظریه‌ها، روش‌شناسی، فلسفه علم، روش تحقیق

---

1. با ذکر مسأله اصلی و تاکید بر «مسائل و مواردی که قصد پرداختن به آنها را ندارد»[↩]
2. تعیین مشخص موضوع، محمول، قیود، متعلقات، شرایط[↩]
3. مقصود از پارادایم تفصیلی= ذکر مبانی هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه، انسان‌شناسانه، جامعه‌شناسانه، ارزش‌شناسانه، …[↩]
4. شفاف بودن = ایجاد تمایز میان مفاهیم، ارائه تفسیر در موارد ابهام[↩]
5. مشخص بودن صغری، کبری، حد وسط، مقدم، تالی، ملازمه[↩]
6. عملیاتِ «توجیه»[↩]
7. انسجام درونی یعنی نباید آثار مفاهیم و روابط موجود در نظریه متضاد یا متناقض باشد. تمام محمولها که روی موضوع واحد سوار میشوند باید یک شبکه نظام مند و هدفمند بین سازه ها و مفاهیم و گزاره ها ایجاد کنند. و انسجام بیرونی یعنی باید با بدیهیات و اصول موضوعه قطعی سازگار باشد.[↩]
8. سازگاری یعنی: قدرت تحلیل و تبیین اطلاعات قبل از طرح شدن این نظریه[↩]
9. در شش لایهٔ: تعریف‌ها، توصیف‌ها، تبیین‌ها، تفسیرها، توجیه‌ها و توصیه‌ها[↩]