بسم الله الرحمن الرحیم

دسته‌ها
مفاهیم کلیدی

نظریه؛ نظریه پردازی؛ کرسی‌های نظریه پردازی

نظریه‌پردازی = تلاش معرفتی موجّه برای دست‌یابی به نظریه که عبارتست از: بسته معرفتی ارائه‌دهنده چیستی چرایی یا چگونگی یک پدیده

نظریه = مجموعه‌ای از تعاریف، اصول موضوعه، قوانین، و توصیف‌ها از نوع رابطه میان متغیرها، برای تبیین چیستی، چرایی یا چگونگی یک پدیده

نظریه پردازی = تلاش برای دست‌یابی به توصیف یا تبیینی موجه و جدید از پدیده‌ها

کرسی‌های نظریه پردازی = محفل تخصصی علمی که نظریه‌پرداز به توضیح مدعی و استدلال و نتایج نظریه‌اش می‌پردازد و سعی دارد مخاطب تخصصی را نسبت به موجه بودن نظریه‌اش قانع کند.


مسألهٔ بحث:

«نظریه پردازی» چیست؟ چرا و چگونه؟

فرضیهٔ بحث:

نظریه عبارتست از: بسته معرفتی ارائه‌دهنده چیستی چرایی یا چگونگی یک پدیده که حاوی تعاریف، اصول موضوعه، قوانین، قضایا و توصیف‌ رابطه میان متغیرهای مرتبط با آن پدیده باشد.

نظریه پردازی = تلاش معرفتی موجّه برای دست‌یابی به چیستی یا چرایی یا چگونگی یک پدیده (به صورت بسته فوق)

تبیین بحث:

مباحث مربوط به نظریه پردازی، تابعی از مباحث «فلسفه علم»، «منطق»، «روش‌شناسی» و «روش تحقیق» است. پس از بررسی موارد مذکور، منطق و مدلی برای نظریه‌پردازی به شرح زیر به دست آمده است:

منطق نظریه پردازی:

نظریه پردازی در ۳ سطح و ۱۴ فرآیند انجام می‌شود:

سطح۱) تعیین زیرساخت‌ها:

تعیین و دقیق‌سازی مسأله + تعیین پارادایم و اصول موضوعه + تعیین رویکرد + تعیین راهبرد + تعیین روش

سطح۲) ایجاد سازه‌ اصلی: (فرآیند فرضیه‌سازی)

 تولید شبکه مسائل+ کشف شبکه متغیرهای احتمالا مرتبط + تولید شبکه روابط ممکن + تنظیم روابط محتمل بر اساس راهبرد و روش تحقیق+ آزمون روابط برای کشف رابطه بهینه + تولید فرضیه

سطح۳) آزمون فرضیه و ارتقاء به نظریه

آزمون فرضیه برای اثبات کارآیی در حل مسأله تحقیق + بازخوردگیری و اصلاح و تقویت فرضیه برای تکرارپذیری + بررسی آثار استمرار نظریه

جدول تحلیل نظریه:

برای تولید و تحلیل یک نظریه می‌توان از جدول زیر نیز استفاده کرد:

ردیف محورهای تحلیل و بررسی یک نظریه محتوای نظریه
در محورهای چهارده‌گانه
۱ متن نظریه (عبارات اصلی بیان‌کننده نظریه)
۲ مفاهیم اصلی تشکیل‌دهنده نظریه
۳ مسأله اصلی نظریه (صاحب‌نظریه به حل چه مسأله‌ای اهتمام ویژه دارد؟ )
۴ مسائل فرعی نظریه (صاحب‌نظریه به دنبال پاسخ‌گویی به چه مسائلی است؟ )
۵ بستر معرفتی نظریه (نظریه و صاحب‌نظریه از چه نظریات یا افکاری اشراب شده‌اند؟ )
۶ چهارچوب معرفتی حاکم بر نظریه (پارادایم و گفتمان حاکم بر نظریه، با ذکر تمام محورهای تشکیل‌دهندهٔ پارادایم)
۷ چهارچوب روشی حاکم بر نظریه (از چه روش یا روش‌هایی برای تعریف، توصیف، تفسیر و تبیین استفاده کرده است؟ )
۸ پیشینه نظریه (چه نظریاتی مشابه این نظریه عرضه شده است؟ )
۹ تعاریف موجود در نظریه (چه تعاریفی در نظریه ذکر شده است؟ )
۱۰ توصیف‌های موجود در نظریه (قیود و شرایط هر یک از موضوع و محمول و نسبت)
۱۱ روابط موجود در نظریه (چه روابطی بین مؤلفه‌ها یا مفاهیم یا عناصر یا متغیرهای مختلف در نظریه آمده است؟ )
۱۲ تبیین‌های موجود در نظریه (چه استدلال‌هایی در نظریه ذکر شده است؟ )
۱۳ تفسیرهای موجود در نظریه (چه اجزاء و روابط پنهانی در نظریه، آشکارسازی شده است؟ )
۱۴ توجیه‌های استفاده شده در نظریه (مثال‌ها و شواهد صدق به کاررفته در نظریه)
۱۵ لوازم منطقی نظریه (دلالت‌های التزامی و مباشر نظریه)
۱۶ نتایج معرفتی نظریه (چه تأثیری در چه فضای علمی ایجاد می‌کند؟ )
۱۷ آثار نظریه (آثار عینی که نظریه می‌تواند ایجاد کند یا ایجاد کرده است)
۱۸ رقباء نظریه (افکار و نظریاتی که همگرا با این نظریه نیستند و مخالف محسوب می‌شوند)
۱۹ روش گسترش نظریه (آیا صاحب‌نظریه، خودانتقادی‌ داشته است یا اشاره به شیوه تکمیل و بازسازی نظریه کرده است؟ )  

ملاک‌های ارزیابی یک نظریه:

محورهای نظریه‌

ردیف

شاخص مورد ارزیابی

ضریب

امتیاز

از صفر تا ده

زبان و مفاهیم و متغیرهای نظریه

۱              

زبان قابل فهم

۱

 

۲             

ساختار شفاف (محوربندی که به سهولت قابل تشخیص است)

۱

 

۳             

تعیین و تعریف مفاهیم و متغیرهای اصلی (به راحتی قابل تشخیص هستند)

۱

 

سازه‌ها، ابعاد و محورهای اصلی نظریه

 (قدرت پردازش نظریه)

۴             

توصیف مسالهٔ اصلی نظریه (آنچه دغدغه حل آن را دارد)[۱]

۲

 

۵             

توصیف[۲] فرضیه (پاسخ به مسأله فوق) در قالب جملات خبری مشخص

۲

 

۶             

توصیف انگیزه توجه به مسأله نظریه (بستر پیدایش نظریه)

۱

 

۷             

توصیف اصول موضوعه و مبانی و مبادی معرفتی نظریه (پارادایم تفصیلی)[۳]

۱

 

۸             

توصیف روش‌شناسی تولید نظریه و روش استدلال

۲

 

۹             

شفاف بودن[۴] «استدلال و تبیین» برای فرضیه[۵]

 (بالخصوص مشخص کردن قاعده و قانون کلی‌ای که تبیین در ذیل آن انجام می‌شود)

۴

 

آثار نظریه

۱۰           

ارائه نمونه‌ها و شواهد برای صدق فرضیه (کاربرد نظریه) در عمل[۶]

۲

 

۱۱            

ارائه توصیه برای چگونگی استفاده از نظریه

 (عبور از چیستی‌ها و چرایی‌ها و رسیدن به چگونگی‌ها)

۳

 

۱۲           

میزان سازگاری و انسجام درونی و بیرونی[۷]

 (سازگاری[۸] با قطعیات قبلی خودش و نظریات معتبر دیگر دارد؟ )

۴

 

۱۳           

میزان جامعیت نظریه نسبت به تمام مفاهیم و روابط و آثاری که احتمالا به مسأله نظریه مربوط هستند.[۹]

۳

 

۱۴           

میزان مانعیت نظریه نسبت به ورود مفاهیم و روابط و آثار نامرتبط

 (شاخص تمیز موارد واقعی از توهمی و غیرواقعی یا غیرمرتبط را داده است یا نه؟ )

۴

 

۱۵           

ارائه پیش بینی علمی و در اختیار قرار دادن قدرت کنترل

۴

 

۱۶           

قابلیت آزمایش و اجرا

۲

 

۱۷           

بازتولید و تکرار عمل به نظریه ممکن است

۴

 

۱۸           

ایجاد قدرت تصمیم‌گیری

۱

 

۱۹           

قدرت آینده سازی و روندسازی (پیشرو بودن نظریه)

۱

 

۲۰          

تضادهایی توسط این نظریه حل می‌شود.

۱

 

۲۱           

موقعیت خود را در تاریخ علم مشخص کرده است

۱

 

۲۲          

کارآمد است (تعادل هزینه و منفعت در آن بهتر از موارد مشابه است)

۲

 

۲۳          

مسائل علمی جدیدی بواسطهٔ این نظریه مطرح می‌شود.

۱

 

۲۴          

نقاط خلاء، ابهام و مجهولات باقی‌مانده را مشخص کرده است.

۱

 

۲۵          

اصلاح‌پذیر و قابل ارتقاء به نظر می‌رسد.

۱

 

نتیجه و اثر فرضیهٔ بحث:

برای تطبیق دو یا چند نظریه با هم می‌توان از جدول زیر که بر اساس منطق نظریه پردازی طراحی شده است استفاده کرد:

جدول بررسی تطبیقی نظریه‌ها:

ردیف شاخص   نظریه آقای… نظریه آقای…
۱ عنوان نظریه
۲ متن فرضیهٔ نظریه
۳ موضوع فرضیه،
با تعریف و قیود آن
۴ محمول فرضیه،
با تعریف و قیود آن
۵ مسأله نظریه (به  حل
چه مسأله‌ای می‌اندیشد؟ )
۶ پارادایم فرضیه
(بستر معرفتی،
پیش فرضها و مبانی)
پیشینه تاریخی:
مبنای هستی‌شناسانه:
مبنای انسان‌شناسانه:
مبنای معرفت‌شناسانه:
مبنای ارزش‌شناسانه:
مبنای روش‌شناسانه:
مبانی دیگر:
۷ مفاهیم اصلی مرتبط (توصیف‌ها)
۸ روابط میان مفاهیم (تفسیرها)
۹ دلیل (تبیین)
۱۰ رویکرد و روش
دستیابی به نظریه
رویکرد:
روش:
۱۱ لوازم، آثار و کارکرد
نظریه (توجیه)
۱۲ توصیه‌ها
۱۳ نظریات مشابه
(با ذکر وجه تمایز)
۱۴ رقباء نظریه
(با ذکر نقطه تماس و اشتراک)

(تفصیل بحث در: «روش تولید علم و نظریه پردازی»)

مباحث و مفاهیم کلیدی مرتبط به این بحث:

منطق نظریه پردازی، تحلیل نظریه، بررسی تطبیقی نظریه‌ها، روش‌شناسی، فلسفه علم، روش تحقیق


  1. با ذکر مسأله اصلی و تاکید بر «مسائل و مواردی که قصد پرداختن به آنها را ندارد»[]
  2. تعیین مشخص موضوع، محمول، قیود، متعلقات، شرایط[]
  3. مقصود از پارادایم تفصیلی= ذکر مبانی هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه، انسان‌شناسانه، جامعه‌شناسانه، ارزش‌شناسانه، …[]
  4. شفاف بودن = ایجاد تمایز میان مفاهیم، ارائه تفسیر در موارد ابهام[]
  5. مشخص بودن صغری، کبری، حد وسط، مقدم، تالی، ملازمه[]
  6. عملیاتِ «توجیه»[]
  7. انسجام درونی یعنی نباید آثار مفاهیم و روابط موجود در نظریه متضاد یا متناقض باشد. تمام محمولها که روی موضوع واحد سوار میشوند باید یک شبکه نظام مند و هدفمند بین سازه ها و مفاهیم و گزاره ها ایجاد کنند. و انسجام بیرونی یعنی باید با بدیهیات و اصول موضوعه قطعی سازگار باشد.[]
  8. سازگاری یعنی: قدرت تحلیل و تبیین اطلاعات قبل از طرح شدن این نظریه[]
  9. در شش لایهٔ: تعریف‌ها، توصیف‌ها، تبیین‌ها، تفسیرها، توجیه‌ها و توصیه‌ها[]

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.