موضوع بحث:
هویت آینده‌پژوهی و اشاره‌ای به تاریخچه و روشهای آن
(اسلاید «کارگاه آشنایی با آینده‌پژوهی»)
(اسلاید «آینده‌نگاری: ساحت کاربردی آینده‌پژوهی»)
مسألهٔ بحث:
چگونه می‌توانیم در محیط رقابت و فراوانی عوامل نامطلوب، برای ارتقاء مستمر زندگی برنامه‌ریزی کنیم؟
پیش‌نیاز:
آینده جزئی از زندگی ما و دنیاست؛ همانطور که “امروز” نیاز به اندیشیدن دارد “فردا” نیز نیاز به اندیشیدن دارد. توجه به آینده و تفکر درباره آن به معنای خیال پردازی نیست بلکه به معنای واقع نگری است. آنچه در آینده پژوهی مطرح است نگاه متفکرانه به آینده است. (ر.ک. الفبای آینده پژوهی، عقیل ملکی‌فر)
آینده پژوهی چیست و چه فایده‌ای دارد؟
آینده پژوهی کشف و تحلیل عوامل تأثیرگذار نسبت به آینده، به هدف ایجاد آینده مطلوب است. آینده بر سه نوع است:
الف- آینده ممکن: هر چیزی اعم از خوب یا بد، محتمل یا بعید که می‌تواند در آینده رخ دهد.
ب- آینده محتمل: آنچه به احتمال بسیار زیاد در آینده به وقوع خواهد پیوست (مبتنی بر استمرار شرائط کنونی در آینده).
ج- آینده مرجّح: آنچه مطلوب‌ترین و مرجّح‌ترین رویداد آینده به شمار می‌رود.
در آینده پژوهی آنچه به عنوان هدف اساسی مطرح است محتمل ساختن آینده مرجّح می‌باشد.
بدین منظور باید ازآنچـه که می‌خـواهیـم بیـافرینیم تصـویری روشن و شـفاف در ذهن داشـته باشیـم. همچنین نسبت به آینده ممکنی که علیرغم تردید در وقوعش، تحقق آن اثر بزرگی بر زندگی مردم می‌گذارد، باید آگاهی لازم داشته باشیم.
درحوزه آینده اندیشی چه پرسش های مهمّی مطرح است؟
|
شاخه اصلی |
موضوع |
سؤال |
مسأله |
|
مدیریت و برنامه‌ریزی |
آینده پژوهی |
آینده چیست؟ |
چگونه می‌توان آینده را شناخت؟ |
|
چرا باید آینده را شناخت؟ |
|||
|
روند، رویداد و رخداد چیست؟ |
چگونه می توان، روند ها، رویداد ها و رخ داد های آینده را رصد کرد؟ |
||
|
تسلط بر آینده یعنی چه؟ |
چگونه می‌توان بر آینده مسلط شد؟ |
||
|
مدیریت آینده چیست؟ |
چگونه می‌توان آینده را مدیریت کرد؟ |
||
|
تغییر آینده یعنی چه؟ |
چگونه می‌توان آینده را تغییر داد؟ |
||
|
آینده با قسمت و تقدیر چه ارتباطی دارد؟ |
چگونه می‌توان برنامه ریزی برای آینده را با قسمت و تقدیر هماهنگ کرد؟ |
||
|
برای شناخت آینده دچار چه محدودیت هائی هستیم؟ |
چگونه می‌توان محدودیت ها در شناخت آینده را برطرف کرد؟ |
||
|
چه موانعی باعث عدم شناخت صحیح از واقعیت های آینده می شود؟ |
چگونه می‌توان احتمال خطای برنامه ریزی در آینده را به صفر رسانید؟ |
||
|
چگونه می‌توان مدل برنامه ریزی آینده نگرانه طراحی کرد؟ |
|||
|
برنامه ریزی آینده نگرانه چیست؟ |
عدم موفقیت در برنامه ریزی های برای آینده، از چه عوامل، زمینه ها یا شرایطی نشات می گیرد؟ |
||
|
اگر آینده را نشناسیم، دچار چه آسیب ها یا بحران هائی می شویم؟ |
|||
|
چگونه می‌توان این عوامل، زمینه ها یا شرایط را از بین برد؟ |
|||
|
آینده ممکن و مرجّح یعنی چه؟ |
چگونه می توانیم نسبت به آینده معرفت کسب کنیم؟ |
||
|
روش های آینده پژوهی کدامند؟ |
عدم موفقیت در برنامه ریزی های برای آینده، چه آسیب ها یا بحران هایی را در پی خواهد داشت؟ |
||
|
علم آینده پژوهی در پاسخ به چه مسأله و نیازی بوجود آمد؟ |
|||
|
تاریخچه علم آینده پژوهی چیست؟ |
محدودیت هایی که در راه ادراک دقیق واقعیت وجود دارد، چه تأثیری بر شناخت صحیح از شرایط ظهور یابنده در آینده دارد؟ |
||
|
قلمرو این علم تا کجاست؟ |
آن چه در مقام یک حوزه معرفت علمی به مطالعات آینده شناسی ارتباط دقیق دارد چیست، و رابطه این حوزه با دیگر قلمروهای معرفت علمی کدام است؟ |
||
|
موضوع آینده پژوهی چیست؟ |
فناوری کنونی مطالعات آینده اندیشی متشکل از چیست؟ |
||
|
هدف از آینده پژوهی چیست؟ |
چگونه می‌توان افق های دید را گسترش داد؟ |
||
|
جایگاه آینده پژوهی در بین منظومه علوم کجاست؟ |
نسبت آینده پژوهی با سایر علوم چگونه است؟ |
||
|
رابطه آینده پژوهی با تمدن سازی چیست؟ |
چگونه می‌توان آینده پژوه تمدنی تربیت کرد؟ |
||
|
آینده پژوهی چگونه باعث تمدن سازی می شود؟ |
آینده پژوهی تا چه اندازه ضمانت اجرائی دارد؟
قطعاَ در مورد آینده موارد یقینی وجود ندارد. اما انسان می‌تواند در سرنوشت آینده تأثیرگذار باشد. در این میانه دانشی زاده می‌شود که سعی میکند با پیش‌بینی عوامل مؤثر در تغییرات آینده به صورتی دوگانه، هم مهار تغییرات را در دست گیرد و هم جامعه را برای این تغییرات آماده کند. آینده پژوهی فراتر از پیش‌بینی است و ادعای پیش‌گویی هم ندارد.
ضرورت آینده پژوهی در زمان معاصر چیست؟
امروزه تغییرات با نرخ سریعتری بوقوع می پیوندند. تغییرات فناوری و متعاقباً تغییر در دیگر جنبه های زندگی، افزایش روزافزون وابستگی متقابل کشورها و ملل، تمرکز زدایی جوامع و نهادهای موجود که بدلیل گسترش فناوری اطلاعات شتاب بیشتری یافته است، تمایل روزافزون به جهانی شدن به همراه حفظ ویژگیهای ملی، قومی و فرهنگی و بسیاری عوامل دیگر، لزوم درک بهتر از “تغییرات”و ” آینده” را برای دولتها، کسب وکارها، سازمانها و مردم ایجاب میکند. می‌توان گفت اگر مردم درگذشته های دور به اندازه کافی فرصت داشتند تا زندگی خود را بر اساس عادت‌هایشان بنا کنند؛ و از اینرو بسیارآسوده خاطربودند؛ اما با پیشرفت علم و فناوری درسده های اخیر، ثبات تقریباَیک پدیده نادر شده است.
سابقه آینده پژوهی از چه زمانی است؟
در کتاب «الفبای آینده‌پژوهی» آمده است:
«…کتاب جمهوری افلاطون آغازگر سنت آرمان شهری (utopia) بود که در گسترش مطالعات آینده نقش مهمی ایفا کرد. روندهای جهان باستان که میتوانستند به یک آینده پژوهی آگاهانه بینجامند با انحطاط امپراتوری‌های بزرگ ایرانو روم از بین رفتند.اما در اروپا طی سده های یازده و دوازده میلادی نهضتی ظهور کردکه در قرون ۱۳و۱۴و۱۵ نیز آرام آرام شتاب یافت. نویسندگان زیادی با الهام از کتابجمهوری افلاطون آرمان شهر خود را ترسیم می کردند. به عنوان مثال مور در سال ۱۵۱۶ م جزیره‌ای آرمانی که تجسم یک جامعهٔ سعادتمند بود را به رشتهٔ تحریر در آورد. در طول این سالها تا اواسط قرن ۲۰ م دانشمندان زیادی همچون دیدرو ودالامبر (Diderot & Dalabert)، جی.بی. بری (J.B، bury) و سپاستین مرسیه فرانسوی کمکشایانی به پیشرفت این علم از طریق نگاشتن کتابهای فراوانی کردند.
دههٔ معروف ۱۹۶۰ دههٔ پیدایش سازمانهای آینده پژوهی در گوشه و کنار جهان بود. دراین سالها همزمان با پیدایش این سازمانها کتابهای مقدماتی خوبی در این موضوع پدیدآمد. همچون کتاب مدخلی بر هنر و علم شناخت و شکل دهی به جهان فردا که کتابی کلاسیک است و هنوز هم در دسترس بوده و آنرا رئیس انجمن علمی آینده پژوهی آقای ادواردکورنیش ویرایش کرده است. این کتاب با همکاری گستردهٔ اعضاء و کارکنان انجمن جهانی آینده پژوهی نوشته شده و شکل تکامل یافته” پروژهٔ گسترده فهرست منابع برای قرن سوم امریکا” است. سال ۱۹۶۷ شاهد اولین کنفرانس جهانی آینده پژوهی بود که در اسلو برگزار شد. این اجلاس و شرکت کنندگان آن به عنوان منبعی برای تعریف کتاب” بشریت در سال ۲۰۰۰″ مورد استفاده قرار گرفت. این کتاب توسط دو تن از اعضای اصلی اجلاس یعنی روبرت یونگ (موسس آینده پژوهی وین) و جان گالتون (رئیسفدارسیون جهانی آینده پژوهی بعد از برت ران دی جوونل) نوشته شد. پس از این سالهادر دهه ۹۰ افرادی همچون ریک اسلاتر (بنیانگذار مرکز آینده پژوهی استرالیا) و رولف کربیج (نویسنده کتاب آینده پژوهی وسیاست) نقش عمده ای در مطالعات آینده پژوهی ایفا کردند. در همین سالها یکی از نویسندگان به نام” ضیاءالدین سردار” نظرات و انتقادات مبسوطی را نسبت به گسترش آینده پژوهی در مقالهٔ بانام” استعمار آینده” بیان داشت. در پایان این سالها و آغاز قرن بیست و یک باید از نویسندگانی مانند یونجی ماسودا (استاد ژاپنی علوم اطلاعات) و پاول کندی (استاد تاریخ و نویسنده کتاب آمادگی برای قرن بیست و یک) نام برد.
نخستین فعالیت های آینده پژوهانه در ایران به اوایل دهه هفتاد در دانشگاه امیرکبیر باز می گردد. در شرایط فعلی تا حدود زیادی از مهجوریت آینده پژوهی در ایران کاسته شده و مراکز متعدد پژوهشی و دانشگاهی، نظیر اندیشکده صنعت و فناوری (آصف)، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و مؤسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی، مستقیم یا غیر مستقیم در این زمینه فعالیتهای زیادی را در دست اقدام دارند.حتی بعد از چند دهه غفلت، به تازگی آموزش آینده پژوهی به عنوان یک رشته دانشگاهی نیز در کشور ما آغاز شده است. اما باید پذیرفت که این دانش به دلیل عدم آشنایی و مساعدت مسؤولان کشور و فقدان زیرساختهای فکری و فرهنگی موردنیاز هنوز به شکلی شایسته نهادینه نشده است و بر خلاف کشورهای توسعه یافته، در بالاترین مرتبه ممکن برای سیاستگذاران ارشد مقبول نگردیده است.»
روش آینده پژوهی چیست؟
آینده پژوهی دارای اصول اساسی است، همچنان که روشهای متعددی در آن مطرح است که شمار آن به ۱۹ مورد میرسد. به فراخور هریک از این روشها، اصطلاحات خاصی نیز در این علم مطرح میگردد. تذکر این نکته ضروری است که برای آینده پژوهی استفاده از تنها یک روش الزامی نیست.
به این مثال توجه نمایید:
تصور کنید در جایگاه مسوول ناوبری کشتی قرار دارید. هنگامی که مشغول دیده بانی افق مقابل هستید (رصد محیطی)، دو چیز نظر شما رابه خود جلب می کند. «یک کوه یخ» و «یک کشتی تدارکاتی» که باید به آن بپیوندید. شما سرعت ها و جهت های محتمل کوه یخ و نیز کشتی تدارکاتی را بررسی می کنید (تجزیه وتحلیل روندها) و اطلاعات حاصله را وارد رایانه کشتی می کنید (مدلینگ). سپس مسیرحرکت را چنان ترسیم می کنید که بجای برخورد با کوه یخ به کشتی تدارکاتی بپیوندید (نقشه راه). در حین انجام تمام این فعالیت ها رؤیای به انجام رسیدن ماموریتتان با پیوستن به کشتی تدارکاتی را در سر می پرورانید (چشم اندازسازی). متوجه می شوید که سرعت ها و جهت های کوه یخ و کشتی تدارکاتی ممکن است تغییرکند. لذا شروع به بررسی بر روی گزینه های ممکن در خصوص این تغییرات می کنید تا این اطمینان حاصل شود که بیشترین بخت برای پیوستن به کشتی تدارکاتی وجود داشته باشد (سناریو پردازی). علیرغم تمامی این برنامه ریزی ها، شما میدانید که احتمال وقوع حادثه ای غیر منتظره و برخورد با کوه یخ همچنان وجود دارد. لذا از خدمه کشتی میخواهید که به تمرین تخلیه اظطراری کشتی مبادرت ورزند (شبیه سازی). هنگامی که آنان مشغول به تمرین هستند، شما خود را در موقعیت محتمل ترین وضعیت برای رسیدن به کشتی تدارکاتی فرض کرده و مراحل رسیدن به این وضعیت نهایی را ترسیم می کنید. (پس نگری)
در این مقال، تنها نگاهی به برخی از اصول، اصطلاحات و روشهای رایج خواهیم داشت.
الف- اصل: وحدت هستی
اصل اساسی آینده پژوهی توجه به یکپارچگی هستی است. با این تفکر درک کامل هر موجود بدون توجه به جایگاه آن درکلّ هستی ممکن نیست. هستی یک مجموعه بهم پیوسته درگستره زمان و مکان است. در پی این تفکر ارتباط گذشته و حال و آینده به نحو معناداری خود را نشان میدهد. جهان آینده از درون جهان حال به وجود می آید همانگونه که جهان فعلی از جهان گذشته شکل گرفته است. به همین خاطرتوجه کامل به وضعیت موجود و وضعیت گذشته لازم می‌باشد.
ب- اصل: اهمیت ایده ها
منظور از ایده ها در فضای اینمقاله ابزارهای تفکر هستند. ایده ها را می‌توان به دوقسمت تقسیم کرد:
۱- مفاهیم: مفاهیم همان تصوّرات ذهنی ما هستند مانند مفهومی که از درب، دیوار، فقر، اعتیاد و غیره در نظر ماست.
۲- نظریه ها: ایجاد رابطه بین دویا چند مفهوم برای نشان دادن چگونگی ارتباط آنها با یکدیگر. به عنوان نمونه این یک نظریه است: فقر عامل اعتیاد است.
ایده های مربوط به جهان آینده، تصویرهای آینده نامیده میشوند و تفکر عبارت است از کاربرد ماهرانه مفاهیم و نظریه ها به شیوه های مختلف. یکی از این شیوه ها آن است که با ایده های قوی آینده قوی را تأمین نماییم.
ج- اصطلاح: روند
روندها تغییراتی هستند که در مسائل مهم به مرور زمان تحقق می یابند. به عنوان مثال: افزایش موقعیتهای شغلی در کشور در طول چند سال، یک روند روبه رشد محسوب میگردد. با کمک اطلاعات آماری تغییرات روندها را به صورت نموداری رسم میگردد.
د- اصطلاح: سناریو
سناریو تصویری از آینده محتمل هستند که با تکیه بر استفاده از تجربه وضعیت موجود، احتمالی باورپذیر گردیده است.
ه- روش: تحلیل روند
بررسی تغییراتی که با عنوان روند شناخته می شوند امکان شناخت علل ضعف و قوت برنامه ریزی را فراهم می سازد. تحلیل روندها باید بسیاردقیق باشد؛ زیرا یک روندمشخص می تواند تأثیرهای بسیارمتفاوتی برابعاد گوناگون زندگی ما داشته باشد وازسوی دیگر شاید بسیاری ازاین تأثیرها درنگاه اول قابل کشف نباشند.
و- روش: سناریونویسی
روش سناریونویسی به معنای سازمان دهی اطلاعات و احتمالات آتی در ترسیم و تصویرسازی آینده است. هدف از طرح سناریو آن است که تصویر آینده آنگونه که مطلوب ماست طراحی گردد.
فرق عمده چشم انداز با سناریو در این است که در سناریو، ردّ پای از اکنون به آینده مشهود است به خلاف چشم انداز که بیشتر شبیه پرش به آینده است و لزوماً نمیتوان نحوه تدوین چشم انداز را دید.
آفات آینده پژوهی چیست؟
الف- فقدان جامع نگری:
توجه به برخی فرصتها و برخی تهدیدها و بی توجهی به بسیاری دیگر از عواملی است که ترسیم آینده را با مشکل مواجه میسازد. دید جامع به ما کمک میکند که تمام آنچه تأثیرگذار است را به خوبی بشناسیم و متناسب با آن رفتار نماییم. آنچه در این زمینه بسیار مفیداست استفاده از نظرات مختلف است. باید دیدگاه دیگران به ویژه افراد خبره وکارشناس را نسبت به آینده جویاشویم (مشورت)؛ ضمن اینکه کار گروهی و همفکری دراین زمینه می تواند بسیار راهگشاباشد.
ب- شکست:
ناامیدی بر اثر شکست در پیش‌بینی آینده، راه فعالیتهای بعدی را میبندد. فراموش نکینم که شکست با وجودبرنامه ریزی بهتر از شکست بدون برنامه ریزی است چرا که حداقل فایده ای که در اینصورت نصیب انسان میگردد آن است که اقدام غلط به خوبی شناسایی میگردد.
ج- جبرگرایی:
انسان جبرگرا آینده خود راقابل تغییر نمی داند و در نتیجه اقدامی برای آن انجام نمی‌دهد، در صورتی که قسمت عمده آینده ساخته اراده ماست و اتفاقات غیر منتظره تغییر چندانی در ساختار آینده ما ایجاد نمی کند. نگاهی به زندگی کسانی که بابرنامه ریزی به آینده مطلوب دست یافته اند بیانگر همین نکته است. علاوه بر اینکه در یک برنامه ریزی خوب احتمالات غیر منتظره در کنار سایر موارد مورد توجه قرارمیگیرد. به عنوان مثال در سناریونویسی آنچه مطرح است برنامه ریزی برای رویارویی با رویدادهای منتظره و غیر منتظره است. توجه به این نکته ضروری استکه هرچه آینده دورتری را مورد نظر قرار دهیم پیچیدگی و تعداد احتمالات افزایش مییابد.
آینده جهان در برخی تحلیل‌ها:
اصول کلی جهانی در امروز و دهه آینده:
- حرکت صنعت به سوی حفظ محیط زیست
- کیفیت همه جا
- پذیرش مهاجرین و ایجاد تنوع تفکر
- فیبرنوری همه جا
- صرفه جویی در مصرف انرژی (نگاوات)
- تیم های کاری کوچک و خودگردان
- آب ماده گرانبها
- بیوتکنولوژی
- دارایی های اطلاعاتی به جای طلا
- انرژی های غیر فسیلی
- آموزش کاربردی برای زندگی
- پلیمرها
- تعامل با درایت و ادراک طبیعت
- ریاضیات کسرها
- تولیدات مطابق خصوصیات سشخصی
- حقیقت مجازی
مراحل آینده پژوهی:
- شبیه سازی وضع موجود (محیط و روندها و اقدام های فعلی، فرآیندها، باید زمان گذشته و حال با دیدتحلیل تاریخی بررسی شود)
- شبیه سازی آینده در صورت ادامه وضع موجود
- احتمال پردازی اتفاقات برای آینده های ممکن (اتفاقات نسبت به تمامی عوارض)
- شبیه سازی بهترین آینده ممکن (آینده مرجح)
- ارائه بسته اجرائی
کلیدواژه‌ها:
آینده‌پژوهی، روندها و روندسازی، سناریوها، تمدن‌سازی و پیشرفت
منابع:
الفبای آینده پژوهی، عقیل ملکی فر و همکاران (آصف)، انتشارات کرانه علم
راهنمایی برای آشنایی با ادبیات آینده پژوهی، جل دال، ترجمه دفتر سیاست پژوهی فناوری دفاعی- مؤسسه آموزشیو تحقیقاتی صنایع دفاعی، اردیبهشت۱۳۸۳
سناریونویسی ورویکردهای متفاوت آن، مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی