مسألهٔ بحث:
«نقشه کلان محتوای دین» چیست؟ محورهای کلان محتوایی – نگرش، قانون، اخلاق و فرهنگ
فرضیهٔ بحث:
الف. مجموعه آیات و روایات در یک تقسیم‌بندی کلان، قابل تقسیم به گزاره‌های سه گانه زیر هستند:
- گزاره‌های نگرش‌ساز (توصیف‌کننده پدیده‌ها، بیان چیستی‌ها، تبیین چرایی‌ها و چگونگی‌ها)
- گزاره‌های حقوقی و قانونی (بیان بایدها و نبایدها، جرم و مجازات‌ها، حقوق و فقه)
- گزاره‌های اخلاقی و فرهنگی (بیان خوب‌ها و بدها، اخلاقیات)
ب. ماموریت حوزه‌های علمیه طراحی ساختارها و فرآیندهای تمدنی بر اساس نگرش، قانون، اخلاق و فرهنگ اسلام است
تبیین بحث:
کل محتوای دین، در دید ظاهری اولیه، قابل محوربندی به موارد زیر است:
- توصیف‌هایی از تکوین (خلقت هستی و خصوصیات آسمان و زمین و مخلوقات و تناسب آنها با یکدیگر و با انسان)
- توصیف‌هایی از انسان (خلقت انسان، خصوصیات جسمی، خصوصیات روحی روانی، ظرفیت‌ها و قابلیت‌ها)
- توصیف‌هایی از زندگی انسان در دنیا (مبدأ و مقصد او در هستی، روابط او با پدیده‌ها، رابطه با عوالم فوقانی، زندگی اجتماعی و قوانین آن، معادلات حاکم بر تاریخ زندگی انسانها، داستان زندگی انسانهای مثبت و منفی)
- توصیف‌هایی از عالم ملکوت و بعد از مرگ (خصوصیات آن عوالم، خصوصیات برخی موجودات ملکوتی و غیرانسانی، نحوه ربط آنها با دنیا، موقعیت انسان در آنها، سرنوشت انسان در دو فضای مثبت و منفی)
- توصیف بسیاری از مفاهیم (تقوی، نیکی، روح، ایمان،….)
- توصیف خوب و بد و توصیه‌های اخلاقی بر اساس آنها
- تکلیف‌ها و قوانین فردی و جمعی، عبادی و ارتباطی جمعی (اصل قانون و شرایط تحقق آن و آثار و لوازم آن)
- توصیف پاداش‌ها و مجازات‌ها (تشویق‌ها و هشدارها)
بر اساس روایت شریفه «انما العلم ثلاثه، آیه محکمه، فریضه عادله، سنه قائمه» که راهبردی در تقسیم علوم و معارف هستند، و به معنی سه فضای «اندیشه‌ها و معارف و عقائد»، «قوانین و حقوق»، «اخلاق و فرهنگ» تفسیر شده‌اند، می‌توان کلیه موارد فوق، را دسته‌بندی کرد:
گزاره‌های نگرش‌ساز (توصیف‌ها، عقائد= آیه محکمه)،
گزاره‌های قانون‌ساز (تکالیف، فقه= فریضه عادله)،
گزاره‌های فرهنگ‌ساز (اخلاق= سنه قائمه)
این سه محور، سه اَبَرفرآیند هستند که در کلیه نظام‌ها و سیستم‌های زندگی بشر و در کلیه پدیده‌ها جریان دارند؛ به عبارت دیگر درباره هر پدیده و هر فرآیندی در هستی، نیاز به نگرش‌سازی و تعیین هویت و چیستی آن وجود دارد، همچنین نیاز به تعیین ضوابط و چهارچوب‌های اصلی و مرزهاست که سبب بقاء و پایداری پدیده در حداقل‌های لازم می‌شوند که این ضوابط، قانون حاکم بر آن پدیده یا آن فرآیند هستند؛ و همچنین نیاز به تعیین مسیر و شاخص‌های رشد و تکامل و بهینه‌شدن است که فرهنگ و اخلاق حاکم بر آن پدیده یا آن فرآیند هستند.
مثلا در سیستم بهداشتی، باید هم توصیف بهداشت و فرآیندهای آن ارائه شود هم قوانین حاکم بر فرآیندهای بهداشتی و هم فرهنگ و اخلاق حاکم بر فرآیندهای بهداشتی.
هر کدام از سه محور فوق، هم در مقیاس کلان و هم در مقیاس خُرد عرضه شده‌اند. (توصیف‌های خرد و کلان، قوانین خرد و کلان، اخلاقیات خرد و کلان) اما با توجه به هویت راهبردی دین، تمام گزاره‌ها دارای ظرفیت معنایی برنامه‌ای هستند و با عبور از مصداق ذکر شده در آنها باید به روح معنایی و فرآیند حاکم بر آن مصداق رسید و راهبرد مورد نظر دین که در ضمن آیه یا روایت مطرح شده است را استخراج کرد. (این عملیات که تعمیم در موضوع یا تعمیم در محمول گزاره‌ها است، باید طبق ضوابط کشف میدان معنایی و اخذ قدرجامع (در تعمیم موضوعات) و طبق ضوابط تنقیح مناط (در تعمیم محمول‌ها) صورت پذیرد و استحسانی و تخمینی نیست.
هر کدام از محورهای فوق، دارای مراتب درونی نیز هستند:
گزاره‌های نگرش‌ساز، یا تعریف می‌کنند یا توصیف یا تبیین یا تفسیر یا تمثیل؛ و تمام این موارد بعلاوه گزاره‌های قانونی و فرهنگی، می‌توانند مربوط به ورودی یک فرآیند باشند یا خروجی یا تعیین نقطه شروع یا مراحل فرآیند یا مرکز ثقل آن یا نقاط بحران فرآیند و جریان فرآیند.
ماموریت حوزه‌های علمیه، اسلام‌شناسی است، فهم دین، ابلاغ دین، دفاع معرفتی از دین، زمینه‌سازی اقامه دین. اصلی‌ترین صحنه زندگی بشر، تحقق تمدن است، یعنی زندگی در ساختارها و سیستم‌های بهینه که کلیه لایه‌های نیازهای او را پاسخ‌گو باشد.
نقشه سازه‌های این تمدن به صورت زیر است:
نتایج، آثار و لوازم پذیرش فرضیه:
توجه به این تقسیم‌بندی، سبب می‌شود بتوان در شبکه کردن آیات و روایات و جمع میان آنها (جمع دلالی)، موقعیت هر گزاره‌ها را تشخیص داد و میدان تأثیر آن را به دست آورد و در نهایت به مدل اجرایی متشکل از آیات و روایات مرتبط با موضوع نزدیک شد.
مباحث و مفاهیم کلیدی مرتبط به این بحث:
طبقه‌بندی گزاره‌های دینی، نگرش و قانون و فرهنگ دین، لایه‌های معنایی آیات و روایات، مدل‌سازی و فرآیندهای دینی