موضوع :
«برنامهٔ تربیت مدرس حوزوی»
(برنامه محتوایی و اجرایی دوره آموزشی تربیت مدرس حوزوی با رویکرد سیستم‌سازی و مدل‌سازی در دروس حوزوی)
هدف دوره:
نیروسازی جهت پرورش طلاب با قابلیت تولید علم دینی با رویکرد طراحی مدل‌های لازم برای شکل‌گیری تمدن الهی
باورهای بنیادین طرح:
• یادگیری زمانی حاصل می‌شود که فراگیر بتواند از اطلاعات درس، برای حل مسائلی در زندگی و رفع نیازهایی، در عمل استفاده کند.
• حافظه‌محوری نادرست است و دستیابی به «علم نافع» هدف و مقصود است.
• هویت حوزه و حوزوی، رشته اسلام‌شناسی است که به‌دنبال کشف موجّه نظر خداوند در کلیه حیطه‌های مختلف زندگی اعم از معرفتی، قانونی و فرهنگی، فردی و جمعی است تا با تلاش برای تحقق آنها، دین خداوند اقامه شود.
• مواد درسی و کتب درسی موجود قابلیت فعال‌سازی برای این‌منظور را دارند.
• روش آموزش پنج بُعدی (برآیند مساله‌محوری، تفکرساز، مطالعه تطبیقی، تفکر انتقادی، کاربردمحوری) توانایی ایجاد مهارت‌های علمی منجر به عمل را در فراگیران دارد.
راهبرد آموزشی حاکم بر دوره:
آموزش کارگاهی (براساس مدل آموزش پنج بُعدی) = تفکرساز و مهارت‌محور
چهارچوب طرح:
این طرح در دو مرحله عمومی و اختصاصی تدوین شده است. در مرحله عمومی، شرکت‌کنندگان در کارگاه با مدل آموزش پنج بُعدی آشنا می‌شوند و مراحل پیاده‌سازی آن را در عمل تجربه می‌کنند؛ و در مرحله اختصاصی، ابزارهای به‌دست آمده را بر موضوعات و مسائل یک علم خاص پیاده می‌کنند و طرح درس‌هایی در ادبیات، منطق، فقه، اصول، فلسفه و …می‌نویسند و بسته آموزشی فعال‌ساز طلاب در هر یک از دروس را در عمل تولید می‌کنند.
محتوای آموزشی در مرحله عمومی:
|
روز |
جلسه |
موضوع جلسه |
سوال اصلی |
جهتگیری اصلی |
|
روز اول |
جلسه اول و دوم و سوم |
نگرش‌سازی / بررسی وضعیت موجود/ آسیب‌شناسی بررسی هویت تدریس (انتقال از نگرش موجود به نگرش مطلوب)
|
مگر تدریسها چه اشکالی دارد که به دنبال بهینه‌سازی هستیم؟ |
آسیب‌شناسی تدریس |
|
بالخصوص در حوزه معارف دین چه انتظاری از ما میرود؟ چه چیزهایی را باید بتوانیم در عمل استفاده کنیم؟ چه خروجی هایی باید داشته باشیم؟
|
تغییر نگرش نسبت به علوم و معارف اسلام از مطالبی ذهنی و گفتگویی به برنامه سازی برای زندگی |
|||
|
نگرش‌سازی / حرکت به‌سمت وضعیت مطلوب/ شناخت نقطه مرکزی در تغییر: بررسی هویت فهم و یادگیری و دستیابی به شاخص یادگیری در فرآیند تدریس |
۱. چرا خروجی سیستم این چنین نیست؟ ۲. تمام تلاش استاد برای این است که فراگیر مطلب را «بفهمد» و «یاد بگیرد»، فهم و یادگیری چیست؟ |
استفاده از علم در عمل، علم برای زندگی دستیابی به تعریف مطلوب تدریس و متغیر اصلی آن که فهم و یادگیری است. |
||
|
روز دوم |
جلسه چهارم و پنجم |
راهبردسازی/ حرکت به‌سمت وضعیت مطلوب/ بستر حرکت طراحی اولیه روش تدریس و دستیابی به الگوریتم کلی تدریس |
چگونه این قابلیتها را در خودمان و شاگردانمان ایجاد کنیم؟ در حال حاضر برای تدریس در کلاس چه مراحلی انجام میدهیم؟ (پیش نیاز برای فعالیت بعد) به‌طور کلی تدریس در کلاس باید چه مراحل حداقلی را طی کند؟
|
(بررسی قسمت «با…….» در فرمول تغییر) آشنایی اولیه با شیوه آموزش فعال و اثربخش دستیابی به الگوریتم کلی تدریس |
|
|
جلسه ششم |
بررسی الگوریتم‌های مختلف تدریس (بررسی تطبیقی روش‌های تدریس) |
شیوه‌های مختلف تدریس کدامند و چه تفاوت‌هایی با هم دارند؟ |
دستیابی به الگوریتم‌های متفاوت در تدریس |
|
روز سوم |
جلسه هفتم |
راهبردسازی/ حرکت به‌سمت وضعیت مطلوب/ مسیر اصلی تولید الگوریتم روش تدریس فعال براساس آموزه‌های دین |
ایجاد تغییر از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب با چه ابزاری؟ شیوه ارائه فعال چیست؟ الگوریتم اجرایی داخل کلاس را طراحی کنید؟ |
دستیابی به روش کارگاهی (مراحل اجرا) |
|
|
جلسه هشتم |
راهبردسازی/ حرکت به‌سمت وضعیت مطلوب/ ابزار مرکزی بررسی هویت طرح درس و تولید قالب «طرح درس فعال» |
میخواهیم درس را به شیوه فعال تدریس کنیم قبل از حضور در کلاس چه تمیهداتی لازم است؟ طرح درس چیست؟ جلسه اول تدریس با جلسات بعد چه تفاوتی دارد؟ |
تولید قالب طرح درس |
|
|
جلسه نهم |
راهکارسازی/ مهارت‌های عملیاتی برای تحقق وضعیت مطلوب مهارت هدفگذاریِ اثربخش برای تدریس |
نوشتن طرح درس نیازمند مهارتهایی است که استاد باید آنها را داشته باشد: ۱- چگونه هدفگذاری عملیاتی برای اثربخشی تدریس داشته باشیم؟ |
زمینه‌سازی برای ایجاد مهارت هدفگذاری دارای شاخص‌های مهارتی (در مقابل هدف‌گذاری‌های کلی) |
|
روز چهارم |
جلسه دهم و ویازدهم |
مهمهارت سوال پردازی و طرح سوالات انگیزشی و ایجاد داربست‌های ذهنی
|
۲- چگونه می‌توان سوال اثر بخش طراحی کرد؟ |
زمینه‌سازی برای ایجاد مهارت انگیزش و فعال‌سازی ذهن فراگیر |
|
دنباله روز چهارم |
جلسه دوازدهم |
مهارت تفکر برای حل مساله و تولید پاسخ به سوالات و خلاقیت (تولید اطلاعات، نَه جمع‌آوری اطلاعات)
|
چگونه اطلاعات لازم را از درون موضوع استخراج کنیم؟ (فرض کنید هیچ اطلاعاتِ قبلی راجع به موضوع وجود ندارد چه می‌کنید؟!) |
زمینه‌سازی برای ایجاد مهارت تولید علم |
|
روز پنجم |
جلسه سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم |
مهارت فعال سازی مطالعه اکتشافی متن و بررسیهای تطبیقی
|
چگونه حداکثر اطلاعات اثربخش را از متن درس با حداقل زمان به‌دست آوریم ؟ |
زمینه‌سازی برای ایجاد مهارتِ مطالعة اثربخش |
|
مهارت تحلیل محتوای متن |
چگونه هدف متن، نقطه ورود، مراحل، نتیجه و مرکز ثقل متن و اینکه متن پاسخ به چه سوالاتی است به‌دست می‌آید؟ |
زمینه‌سازی برای ایجاد مهارت تحلیل محتوا |
||
|
مهارت طبقه‌بندی، ثبت و بازیابی اثر بخش اطلاعات درس |
چگونه باید حداکثر اطلاعات لازم در حداقل زمان بازیابی و تثبیت شود؟ |
مهارت استفاده از نتایج تحلیل محتوا |
||
|
روز ششم |
جلسات شانزدهم تا هجدهم |
اجرای عملی طرح درس آماده شده در طول کارگاه
|
تکنیک‌های اجرایی در تدریس کارگاهی کدامند؟ |
ایجاد زمینه برای دستیابی به تکنیک‌های تدریس عملی کارگاهی |
محتوای آموزشی در مرحله اختصاصی:
در این مرحله، در هر یک از علوم حوزوی، اهداف زیر پیگیری شده، فعالیت‌های لازم برای توانمندی در رساندن فراگیر به این اهداف انجام می‌شود:
چشم‌انداز کلی اهداف مهارتی:
۱. نگرش، قانون و فرهنگاسلام را در امور مختلف زندگی می‌داند و می‌تواند دانش خود را به‌گونه‌ای ارائه دهد (هم شفاهی و هم مکتوب) که:
أ. مخاطب بتواند مفاهیم و مطالب را تصور کند
ب. منطقی‌بودن آن را احساس کند
ج. برتری آن بر موارد مشابه رالمس نماید
د. (فراگیر) بتواند چرایی مطلب راارائه کند
ه. بتواند در برابر نقدها پاسخ‌گو باشد
و. بتواند به سوالِ «براساس چه دلیل و مدرکی این مطلب را به اسلام نسبت می‌دهید؟» با استناد به منابع که باید اعتبار آنها را اثبات کند، پاسخ بگوید.
۲. بتواند متون دست‌اول اسلام را برای مخاطب عصر خود، به‌گونه‌ای ترجمه کند که مخاطب احساس کند در فضای متن قرار گرفته است و بتواند مقصود و مراد گوینده را بااستناد به منابع تخصصی توضیح دهد.
۳. اخلاق حرفه‌ای مربوط به عالم دینی را می‌شناسد و رعایت می‌کند.
حداقل لازم در روش تحصیل:
بتواند یادگیری خودرا از سطح فهم حافظه‌ای و فهم اولیه به فهم کاربردی ارتقاء دهد.
حداقل لازم در منطق:
بتواند گفتارها را به قالب‌های منطقی تبدیل کند و برهان یا مغالطه را استخراج نماید.
حداقل لازم در روش تحقیق:
بتواند مقاله‌ای علمی براساس ضوابط یک تحقیق معیار بنویسید.
حداقل لازم در ادبیات
بتواندکلام خداوند را ترجمه مستدل کند به‌گونه‌ای که مخاطب علاوه بر تصور معانی، حسّ موجود درعبارات را لمس کند.
حداقل لازم در دین‌شناسی:
بتواند دین را به‌گونه‌ای معرفی کند که مخاطب علاقمند به زندگی براساس نظرات دین شود.
حداقل لازم در تفسیر:
بتواند وقتی موضوعی مطرح می‌شود، آیات راجع به آن موضوع را به‌سرعت بازیابی کند و
پیام خداوند در آن آیات را به‌گونه‌ای توضیح دهد که مخاطب بتواند در زندگی به‌کار ببرد.
حداقل لازم در حدیث:
بتواند احادیث معتبر را برای انتقال نظر دین به مخاطب ارائه کند
به‌گونه‌ای که مخاطب بتواند در زندگی به‌کار ببرد.
حداقل لازم در تاریخ:
بتواند حقایق تاریخی را به‌گونه‌ای کشف کند که برای ایجاد تغییر در آینده بهره‌برداری شود.
حداقل لازم در فقه:
بتواند قوانین خاص درهر موضوعی را از منابع فتوایی استخراج نماید و
برتری و کارآمدی این قوانین را بر قوانین رقیب، عقلاً اثبات کند.
حداقل لازم در فلسفه:
بتواند شبکه هستی ونگرش دین به هستی را با استناد به برهان ترسیم کند.
حداقل لازم در کلام:
بتواند نگرش دین نسبت به هستی را با استناد به گزاره‌های دین ترسیم کند و
برتری این نگرش برموارد رقیب را با استدلال عقلی ارائه نماید.
حداقل لازم در عرفان:
بتواند امکان رسیدن به شهود خداوند، کیفیت این شهود و مراحل آن را تبیین کند.
حداقل لازم در اخلاق
بتواند فرهنگ اسلام را در موضوعات و جوانب مختلف زندگی با فرهنگ‌های رقیب مقایسه کند.
تفصیل یکی از موارد فوق به عنوان نمونه: (مهارت تدریس فقه کاربردی و تمدنی)
اهداف تکمیلی در واحد آموزشی «قانون دین»: (فقه، قواعدفقه و اصول‌فقه)
۱. فلسفة فقه و فلسفة حقوق را به‌گونه‌ای بشناسد که بتواند فقه اسلام را در یک دستگاه و نظام حقوقی[۱] براساس معادلات عقلانی تبیین کند و در یک جدول تطبیقی با دستگاه‌های حقوقی دیگر مقایسه نماید.
۲. بتواند فهرستی از قواعد پایه و مبنایی دستگاه حقوقی اسلام تهیه کند و موقعیت هر یک را در دستگاه حقوقی اسلام توضیح دهد به‌گونه‌ای که کاربرد قاعده در تصمیمات و رفتارهای حقوقی برای مخاطب ملموس شود.
۳. بتواند طبقه‌بندی و دسته‌بندی‌های متفاوت در ساختار فقه را در یک جدول تطبیقی ارائه دهد و تفاوت عملکرد و تاثیر هر یک را با شواهد و مستندات عرضه کند.
۴. بتواند شبکه کلان زندگی، تمدن، حکومت و زیرسیستم‌های آن را به تصویر بکشد و نیازمندی‌های هر قسمت به قوانین و مقررات را توضیح دهد به‌گونه‌ای که مخاطب فهرستی طبقه‌بندی‌شده از نیازهای بشری را به‌دست آورد.
۵. بتواند عناوین و موضوعات فقهی را با مسائل و مشکلات امروز زندگی مرتبط کرده، ترجمة مناسب از هر یک از عناوین فقهی ارائه نماید.[۲]
۶. بتواند عملکرد یک مجموعة بهم‌پیوستة هدف‌دار (یک سیستم) را تحلیل کند و اجزاء، روابط، هدف، نقطه شروع و حداقل، نقاط بحران، نقطه تعادل، خروجی، کیفیت برقراری روابط و تغییر روابط را توصیف کند و بتواند این تحلیل را بر موضوعات فقهی تطبیق نماید.
۷. بتواند موضوعات فقهی را از جهت موضوع‌شناسی با مراجعه به منابع مربوطه توصیف کند[۳] به‌گونه‌ای که متخصصین هر موضوع این توصیف را معتبر بدانند.
۸. بتواند اثبات کند گزاره‌های دین معنی‌دار است و براساس قواعد تفاهم عرفی، دارای ظهور و قابل برداشتِ مقصود است.
۹. بتواند اثبات کند ظهور هر گزارة دینی در شبکة گزاره‌های دین[۴] معنی‌دار می‌شود و به‌تنهایی قابل استناد نیست.
۱۰. بتواند قواعد و روش کشف مقصود قانون‌گذار (تفسیر متن) را در متون قانونی به‌کار ببرد[۵] و در یک بررسی تطبیقی با عملکرد متخصص، تحلیل خود را بازسازی کند.
۱۱. از نظریات مطرح در قواعد و روش‌های تفسیر متن که رقیب محسوب می‌شوند[۶] مطلع باشد و بتواند حداقل در یک مورد آن را نقد کند.
۱۲. روند و کیفیت تولید یک قانون و قواعد قانون‌گذاری[۷] را بشناسد به‌گونه‌ای که در موارد عدم قابلیت استفاده از نص، بتواند مراحل پدید آمدن قانون جدید را برای مخاطب تشریح کند تا معقولیت و انسجام دستگاه قانونی اسلام ملموس شود.
۱۳. بتواند فهرستی از «احساس تعارض»ها میان برخی گزاره‌های دین در موضوعات مختلف تهیه کند و قواعد و روش حل این «احساس تعارض»ها را به‌کار ببرد به‌گونه‌ای که مخاطب تفاوت موقعیت‌ها و تفاوت رتبه‌ها را در قانون‌گذاری، ابلاغ و اجرای قانون لمس کند.
۱۴. بتواند آیات‌الاحکام راجع به هر موضوع را از قرآن استخراج کند و با مراجعه به منابع تفسیری و فقهی، شرحی بر هر یک از این آیات بنویسد و مصادیق آن در زمان حاضر را مستندا به منابع توصیف نماید.
۱۵. مجموعه‌ای از احادیث مبنایی که حامل قواعد هر باب هستند را تهیه کند و شرحی برای هر کدام ارائه نماید.
۱۶. مجموعه‌ای از حداقل‌های[۸] قطعی قانونی در هر باب را تهیه کند و برنامه دستیابی فردی و اجتماعی و جهانی به این حداقل‌ها را به‌صورت قدم‌به‌قدم عرضه نماید.
۱۷. مجموعه‌ای از راه‌حل‌ها را برای مشکلاتی[۹] که در مسیر تحقق حداقل‌های قانونی پدید می‌آید تهیه کند و کیفیت استفاده از آنها را برای تصحیح مسیر یا بازسازی موضوع، به‌صورت قدم‌به‌قدم ارائه نماید.
۱۸. بتواند حالات مختلفی را که ممکن است برای افراد در ارتباط با یک موضوع مشخص پدید آید فهرست نماید. (حدس زدن فروعات) و حکم هر حالت را با مراجعه به نظر متخصص به‌گونه‌ای توضیح دهد که مخاطب بتواند قدم‌به‌قدم اجرا کند.[۱۰]
۱۹. باید بتواند متن رساله‌ها را به زبان مخاطب (از بیسواد تا متخصص) ترجمه کند به‌گونه‌ای که او بداند قدم‌به‌قدم چه باید بکند و نسبت به برخی ابهامات و استغراب‌ها، از جهت عقلانی توجیه شود.[۱۱]
۲۰. بتواند در توضیح مسائل شرعی محوری و کلان در هر باب، به آیات و روایات استناد کند و ایجاد حسّ مخاطب قرار گرفتنِ مستقیم برای افراد و حسّ مستحکم بودن فتاوا، انگیزة آنها در انجام دستورات شرعی را تقویت نماید.
۲۱. بتواند قدر مشترک و متیقن از رساله‌های مطرح در جامعه را استخراج کند و تکلیف قطعی به سوال‌کنندگانِ مختلف با مراجع مختلف، عرضه نماید و علت اختلاف فتاوی را برای مخاطب توضیح دهد.
۲۲. بتواند متون، مقالات و گفتگوهای تخصصی فقهی را که حاوی استدلال است بفهمد و در صورت مواجه شدن با درخواست مستند یک فتوا، مستندات و استدلالِ فتوای مورد نظر را با مراجعه به منابع مربوطه استخراج کند و برای مخاطب توضیح دهد.
۲۳. بتواند روش قدم‌به‌قدمِ یک استنباط و اجتهاد را برای مخاطب شبیه‌سازی کند تا تصویری صحیح از اجتهاد در ذهن مخاطبِ با پیش‌فرض‌های غلط، ایجاد شود،[۱۲] و منشاء تفاوت استنباط‌ها و اجتهادها را مشاهده کند.
۲۴. بتواند از متون حقوقی استفاده کند و در یک جدول تطبیقی با احکام شرعی مقایسه نماید.
۲۵. بتواند در امور حقوقی(خانوادگی و مالی)مشاوره بدهد، قرارداد تنظیم کند، حل اختلاف نماید، محاسبة خمس و زکات، ارث و دیه را انجام دهد، معاملات رایج در بازار خُرد عمومی و بازارهای خُرد خاص (مانند بورس) و بازارهای کلان[۱۳] را اعتبارسنجی کند.
۲۶. بتواند قوانین ادیان و ملت‌های دیگر و قوانین مذاهب دیگرِ اسلامی را به‌دست آورد و در یک جدول تطبیقی با قانون اسلامِ شیعی مقایسه کند.
۲۷. بتواند به سوالات و نقدهایی مانند موارد زیر با ارائه مستندات و شواهد پاسخ بدهد:
أ. حقوق بشر باید ملاک نظام‌های حقوقی قرار گیرد.
ب. آیا قوانین مربوط به دهها قرن قبل قدرت تنظیم امورپیچیدة امروز را دارند؟
ج. احکام باید با شرایط زمان و مکان منطبق شوند و این حکم باید تغییر کند.
د. مدیریت علمی می‌تواند جامعه را اداره کند و مدیریت فقهی مربوط به امور شخصی است.
ه. احکامی مانند ارتداد، قصاص، قیمومیت مرد، حجاب، ارث و دیه زن معقول و عادلانه نیست.
و. آیا اسلام مدلی برای توسعه دارد؟
ز. آیا با دستگاه قانونی و فرهنگی اسلام می‌توان تمدنی رقیب تمدن غرب ساخت؟
(توضیحات بیشتر و مشاهده اهداف مهارتی در بقیهٔ علوم حوزوی در: «شبکهٔ علوم حوزوی»)
- این عبارت، اعم ازعبارت رایج در عرف دانشگاهی است و تمام حوزه‌های حق و تکلیف در رابطه با خدا، خود،همنوع و محیط را در بر می‌گیرد.[↩]
- مثلا: ترجمة کتاب الطهاره به سیستم بهداشتی اسلام یا فقه بهداشت، فقه فرهنگ، فقه رسانه، فقه خانواده، فقه حکومت، فقه زن، فقه بین‌الملل، فقه مجازات، فقه آموزش و …[↩]
- مثلا: برای بحث درطهارت یا نجاست الکل، هویت الکل و اقسام آن و تغییر و تبدل‌های آن از کتب علمی مربوطه استخراج شود. یا در حکم به حرمت ربا، هویت بهره و سود در اقتصاد استخراج شود.[↩]
- اعم از گزاره‌های نگرشی، راهبردی و راهکاری است که هر کدام در شبکه گزاره‌ها نقش خاص خود را دارد و نتیجه نهایی باید به‌صورت برآیند گزاره‌ها اخذشود.[↩]
- اصول قانون‌فهمی (مباحث دلالت و حجیت) [↩]
- مانند مسائلی ازنظریه قبض و بسط، هرمنوتیک و فلسفه تحلیلی (شاخص، این است که هنگام ارائه مقصودشارع از متن قانون، مخاطب براساس نظریه‌ای دیگر، روش استنباط را زیرسوال ببرد.) [↩]
- قسمت اصول‌عملیه[↩]
- واجب و حرام، بطلان وصحت (مواردی که منجر به جرم و مجازات می‌شوند.) [↩]
- شرایطی که منجر به بطلان یا حرمت می‌شوند. باید بتواند در مواجه با یک سوالِ به‌ظاهر ساده از احکام،جوانب محتمل آن را که در نظر سوال‌کننده نیست با سوالاتِ کاشف، به‌دست آورد و سپس پاسخ سوال‌کننده را بدهد. یکی از ارزیابی‌هایی که حتما باید در درس فقه انجام بگیرد، ارزیابی مهارت مساله‌گویی است که مثلا وقتی دو نفر مراجعه می‌کنند و تقاضای عقد ازدواج دارند، فراگیر فقط سوال از مهر می‌کند یا پس از حداقل پانزده سوالِ مختلف از سن دختر، اذن ولی، ازدواج قبلی، علم به مهریه و …اقدام به اجرای صیغه عقد می‌نماید.[↩]
- بیان کلیات و فرض‌های شرطی و واگذار کردن تطبیق و تشخیص‌ها به مکلف در اغلب موارد راهگشا نبوده است.[↩]
- مهارت استفاده از علل الشرایع و فلسفه احکام[↩]
- بالخصوص کیفیت تولیداحتیاط‌ها [↩]
- مانند معاملات بین‌المللی،معاملات حکومتی، معاملات انحصارآور[↩]