موضوع بحث:
«روش سنجش و آزمون نظریه‌ها»
مسألهٔ بحث:
چگونه از منطقی بودن، کارآمد بودن یک نظریه می‌توان مطمئن شد؟ شاخص‌های برتری یک نظریه بر نظریات رقیب چیست؟
پیش‌فرض‌ها:
- نظریه= دستگاه علمی که به تبیین چیستی، چرایی یا چگونگی یک پدیده می‌پردازد. (دستگاه علمی= مجموعه‌ای حاوی تعاریف، اصول موضوعه، قوانین، قضایا وتوصیف‌ها از نوع رابطه میان متغیرها)
- نظریه پردازی دارای سه سطح و چهارده فرآیند است.
(تفصیل بحث در: «روش تولید علم و نظریه‌پردازی») - بر اساس «نظریه» می‌توان مدل‌سازی کرد.
فرضیهٔ بحث:
- آزمون نظریه‌ها بر اساس قواعد شکلی و قواعد محتوایی نظریه‌پردازی انجام می‌شود.
- قواعد شکلی نظریه‌پردازی= تنظیم مطالب از زیرساخت‌ها به نتایج (حداقل ۱۲ محور: مسأله مورد بحث، تعاریف و مفاهیم، پارادایم با تاکید بر روش‌شناسی، شواهد اولیه، احتمالات ممکن، فرضیه (احتمال بهینه)، استدلال، نمونه‌ها، نتایج و آثار و روابط بعدی، توصیه‌ها، مجهولات
- قواعد محتوایی نظریه‌پردازی= شاخص‌های صحت و کیفیت در هر یک از محورهای دوازده‌گانه فوق
تبیین بحث:
جدول زیر بر اساس قواعد نظریه‌پردازی که بحثی میان‌رشته‌ای میان «علم منطق، فلسفه علم و معرفت‌شناسی» است، تنظیم شده و به جهت شفاف شدن محورهای آن، با یک مثال نیز تطبیق شده است:
|
ردیف |
محورهای تحلیل و بررسی یک نظریه |
محتوای نظریه (به عنوان مثال= نظریه دین راهبردی) |
|
۱ |
متن نظریه (عبارات اصلی بیان‌کننده نظریه) |
دین اسلام توان و ظرفیت برنامه ریزی برای پاسخگویی به نیازهای واقعی زندگی بشر را در این دنیا دارد. |
|
۲ |
مفاهیم اصلی تشکیل‌دهنده نظریه |
دین اسلام- دین حداکثری- برنامه ریزی- نیازهای واقعی |
|
۳ |
مسأله اصلی نظریه (صاحب‌نظریه به حل چه مسأله‌ای اهتمام ویژه دارد؟ ) |
دین در چه حوزه های برنامه دارد و پاسخگوی چه نیازهای است؟ |
|
۴ |
مسائل فرعی نظریه (صاحب‌نظریه به دنبال پاسخگویی به چه مسائلی است؟ ) |
تعریف دین چیست؟ منبع دین چیست؟ دین جامعیت دارد؟ |
|
۵ |
بستر معرفتی نظریه (نظریه و صاحب‌نظریه از چه نظریات یا افکاری اشراب شده‌اند؟ ) |
۱- واقعیتی در خارج هست و قابل شناخت. ۲- پایه شناخت واقعیت بدیهیات است. ۳- انسان و جهان قابل شناخت است. ۴- قانون عام حاکم بر عالم «علت و معلول» است. ۵- هدفدار بودن زندگی و خلقت. |
|
۶ |
چهارچوب معرفتی حاکم بر نظریه (پارادایم و گفتمان حاکم بر نظریه، با ذکر تمام محورهای تشکیل‌دهندهٔ پارادایم) |
پارادایم شبکه ای (انسان شناسی، هستی شناسی، دین شناسی، ارزش شناسی، روش شناسی، معرفت شناسی،… مبتنی برنظر اسلام) |
|
۷ |
چهارچوب روشی حاکم بر نظریه (از چه روش یا روش‌هایی برای تعریف، توصیف، تفسیر و تبیین استفاده کرده است؟ ) |
۱- احتمال پردازی ۲- انتخاب احتمالهای ممکن الوقوع و منطقی ۳- ترکیب احتمالهای ممکن الوقوع با قیاس منجر به تولید فرضیه ۴- جستجو (استقراء) در آیات و روایات برای تأیید و عدم تأیید فرضیه و یا تولید فرضیه جدید ۵- تحلیل اطلاعات بدست آمده ۶- جمع آوری شواهد و مستندات ۷- تولید نظریه مبتنی برنظر اسلام |
|
۸ |
پیشینه نظریه (چه نظریاتی مشابه این نظریه عرضه شده است؟ ) |
دین حداکثری |
|
۹ |
تعاریف موجود در نظریه (چه تعاریفی در نظریه ذکر شده است؟ ) |
دین= علم ابراز شده الهی برای بشر به جهت تنظیم حرکت او در دنیا برای عبور به سوی ابدیت |
|
۱۰ |
توصیف‌های موجود در نظریه (قیود و شرایط هر یک از موضوع و محمول و نسبت) |
۱- ظرفیت برنامه ریزی ۲- پاسخ گویی به نیازهای واقعی ۳- معنای زندگی بشر |
|
۱۱ |
روابط موجود در نظریه (چه روابطی بین مؤلفه‌ها یا مفاهیم یا عناصر یا متغیرهای مختلف در نظریه آمده است؟ ) |
روابط بین: ۱- مارواء ۲- دین ۳- انسان ۴- زندگی ۵- برنامه ریزی ۶- نیازها |
|
۱۲ |
تبیین‌های موجود در نظریه (چه استدلال‌هایی در نظریه ذکر شده است؟ ) |
عقلی: مقدمه۱) ورود دین برای اصلاح و تغییر زندگی بشر است (هویت اصلاحی برای دین) مقدمه۲) اصلاح و تغییر نیازمند ظرفیت و توانمندی برای اصلاح و تغییر است (و الا با هویت اصلاحی دین معارض خواهد بود) نتیجه: دین ظرفیت و توان اصلاح و تغییر زندگی بشر را دارد. نکته: بافرض کسانیکه قائلند که دین فقط برای اصلاح آخرت آمده است (چون امر مهمی است)، با همین فرض هم اصلاح آخرت بدون اصلاح امور زندگی دنیایی، امری بی معنا است. زیرا دنیا و آخرت رابطه معناداری با یکدیگر دارند. |
|
۱۳ |
تفسیرهای موجود در نظریه (چه اجزاء و روابط پنهانی در نظریه، آشکارسازی شده است؟ ) |
۱- برنامه ریز بودن دین ۲- پاسخ گویی دین به نیازهای واقعی ۳- توان و ظرفیت دین برای برنامه ریزی (بالقوه بودن تمام برنامه های دین در گزاره ها و برخی راهکارها عملیات اجرایی) |
|
۱۴ |
توجیه‌های استفاده شده در نظریه (مثال‌ها و شواهد صدق به کاررفته در نظریه) |
۱- گواهی تاریخ بر برنامه ریز بودن دین اسلام (تأسیس حکومت توسط پیامبر (ص) در مدینه و اداره جامعه متنی بر همان گزاره های دین) ۲- هویت اصلاحی دین ۳- استفاده از گزاره های دین اسلام برای راهبردسازی و راهکارسازی (نان در اسلام- روش تحقیق مبتنی نظر اسلام) |
|
۱۵ |
لوازم منطقی نظریه (دلالت‌های التزامی و مباشر نظریه) |
بکارگیری روشهای مکمل برای استنطاق مدلهای عملیاتی از گزاره های دین |
|
۱۶ |
نتایج معرفتی نظریه (چه تأثیری در چه فضای علمی ایجاد می‌کند؟ ) |
جریان‌سازی برای فقه تمدنی و تولید الگوی پیشرفت اسلامی |
|
۱۷ |
آثار نظریه (آثار عینی که نظریه می‌تواند ایجاد کند یا ایجاد کرده است) |
اطمینان قلبی و آرامش روانی دینداران نسبت به گزاره های دین |
|
۱۸ |
رقباء نظریه (افکار و نظریاتی که همگرا با این نظریه نیستند و مخالف محسوب می‌شوند) |
۱- برخی قرائت های دین حداکثری ۲- دین حداقلی ۳- پروژه معنویت و عقلانیت ۴- مخالفان دینداری |
|
۱۹ |
روش گسترش نظریه (آیا صاحب‌نظریه، خودانتقادی داشته است یا اشاره به شیوه تکمیل و بازسازی نظریه کرده است؟ ) |
تولید مدلهای عملیاتی |
جدول فوق شاخص‌های شکلی و سازه‌ای یک نظریهٔ کامل را ارائه کرده است که در برخی از محورهای آن، شاخص محتوایی نیز در پرانتز ذکر شده است.
جدول زیر شاخص‌های ارزیابی یک مقاله علمی پژوهشی است که باید نظریه‌محور باشد و حاوی شاخص‌های محتوایی برای ارزیابی یک نظریه است:
|
محورهای اصلی ارزیابی |
محورهای فرعی ارزیابی |
شاخص |
امتیاز از صفر تا ده |
|
ساختار و چهارچوب کلی تحقیق |
۱. عنوان |
عنوان، مُشیر به مسأله یا هدف تحقیق است، متمایزکننده از مسائل و موضوعات دیگرِ هم‌جنس است، در نظر شما جالب و تامل‌برانگیز است، به طوریکه تمایل پیدا می‌کنید مطلب آن را مطالعه کنید یا اگر این عنوان را به کسی که در فضای این‌گونه مطالب قرار دارد بگویید تمایل به پیگیری آن پیدا می‌کند، درست‌نویسی شده است، استدراکی نیست (کلمات اضافی ندارد)، متناسب با نوع تحقیق است[۱] (کلید های یک کلان سیستم) |
|
|
۲. چکیده |
دارای چکیده است و چکیدهٔ اثر حاوی ۴ مطلب زیر است: ۱.چکیدهٔ مسأله، ۲.چکیدهٔ فرضیه و فرضیه‌های رقیب، ۳.چکیدهٔ استدلال، ۴.چکیدهٔ نتیجه و اثر مطلب در صورت استفاده از تحقیق. چکیده بیشتر از ۷۰ کلمه نیست. در چکیده هیچ‌گونه ارجاع وجود ندارد و چکیده به تنهایی یک بسته اطلاعاتی مفید است. |
|
|
|
۳. کلیدواژه |
دارای کلیدواژه است و کلیدواژه‌های انتخاب شده برای اثر، دارای چهار خصلت زیر است: ۱. مفاهیمی است که نمایانگر نقاط مرکزی دیدِ محقق است، (دیدگاه اصلی محقق) ۲. تعداد و ترتیب کلیدواژه‌ها به صورت یک شبکه مفهومی[۲]، کل اثر را در حداقل ۵ واژه‌ها به تصویر می‌کشد. ۳. برای جستجوی اطلاعاتِ بیشتر راجع به موضوع، سبب بازیابی حداکثر اطلاعات با حداقل موارد غیرمرتبط می‌شود. ۴. با محتوای چکیده تناسب دارد. شبکه مسائل، شبکه نیازها، هرم نیازها، مسائل علوم |
|
|
|
۴. طرح موضوع (طرح مسأله، کلیات) |
دارای مقدمه‌ای است که به طرح ۸ مورد زیر پرداخته است: ۱. تعیین و تعریف موضوع تحقیق ۲. تعیین و تعریف مسأله تحقیق (مسأله تحقیق به صورت سؤال یا مسالهٔ کاربردی مطرح شده است به طوری که خواننده احساس نیاز به دانستن پاسخ این سؤال یا حل این مسأله، می‌کند. (مرتبط با زندگی است و آنچه در این تحقیق مورد نظر نیست را هم با ارائه موضوعات و مسائل مشابه مشخص کرده است- مسأله تحقیق القاء‌کننده نیست و بی‌طرفانه تدوین شده است؛ گستره یا گستره‌هایی که مسأله به آن تعلق دارد تعیین شده است؛ سنخ مسأله مشخص شده است که سؤال از چیستی است یا سؤال از چرایی یا سؤال از چگونگی یا سؤال از کارکرد و آثار) ۳. هدف از تحقیق (در تبیین هدف تحقیق، توانسته است اثر عملی استفاده از این تحقیق را به تصویر بکشد) ۴. ضرورت تحقیق (در تبیین ضرورت تحقیق، توانسته است اختلال حاصل از عدم استفاده از نتیجه این تحقیق را به تصویر بکشد به طوری که مخاطب اولویتی برای این تحقیق نسبت به موارد هم‌جنس آن احساس کند.) ۵. پیش‌فرض‌ها، مفاهیم و اصطلاحات اصلی تحقیق (در توصیف این مبادی تصوری و تصدیقی به گونه‌ای عمل شده است که موارد مشابه و مشترک، متمایز شده‌اند و برای این توصیف، مستند ارائه شده است، همچنین بیشتر از مقدار لازم برای شفاف‌سازی بحث، تفصیل داده نشده است.[۳] ) ۶. پیشینه تحقیق (پیشینه و تاریخچه تحقیق در موضوعِ انتخاب شده بررسی و مستند شده است به طوری که مخاطب را نسبت به بررسی تمام موارد مشابه قابل دسترس مطمئن می‌سازد و موقعیت این تحقیق را در گسترهٔ علم تشخیص می‌دهد و اینکه این پیشینه را به صورت انتقادی مورد بررسی اجمالی قرار داده است.) ۷. تمایز تحقیق با موارد مشابه (تفاوت تحقیقِ حاضر با تحقیقات و مطالعات دیگران که در سابقه تحقیق ارائه شده است، بیان شده و مشخص شده است که این تفاوت در مسأله‌پردازی است یا در هدف‌گذاری یا در روش تحقیق یا در فرضیه‌پردازی یا در روش حل‌مسأله و نوع تحلیل؛ خلاقیت و نوآوری مؤلف مشخص شده باشد) ۸. روش تحقیق (رویکرد[۴] تحقیق و روش انجام تحقیق تعریف شده است و مراحل آن نیز به صورت قدم‌به قدم تبیین گردیده است. تناسب روش انتخاب شده با محتوای تحقیق اثبات شده است. (موجه بودن این روش برای این تحقیق اثبات شده است و محقق در طول تحقیق به این روش پایبند بوده است)[۵] |
|
|
|
بدنه تحقیق |
۱. فرضیه تحقیق |
در ارائه فرضیه تحقیق، به طور مشخص ۴ مطلب تبیین شده است: ۱. دو یا چند مفهومی که رابطهٔ بین آنها در این تحقیق بررسی شده است، ۲. نوع رابطه (کمیت، کیفیت، جهت) ۳. شواهد اولیه‌ای که سبب شده است ذهن محقق به سوی این فرضیه معطوف شود. ۴. فرضیه‌های رقیب |
|
|
۲. تولید یا جمع‌آوری اطلاعات |
روش تولید اطلاعات را بیان کرده است (روش تحلیل و شکافت موضوع برای استخراج اطلاعات) روش جستجوی اطلاعاتِ تولید‌شدهٔ توسط دیگران را ارائه کرده است. (روش دست‌یابی به اطلاعات مرتبط، صادق، مستند و مستدل، جامع- شاخص گزینش و سنجش اطلاعات) شیوه طبقه‌بندی و تحلیل اطلاعات را توضیح داده است. تعاریف ارائه شده، برای خواننده قابل تشخیص است و در مُعرِّف، قواعد صحت یک تعریف رعایت شده است. در صورت وجود تعاریف مختلف از یک مفهوم، مقایسه تطبیقی میان تعاریف صورت گرفته است و علت انتخاب تعریفِ مورد نظر تبیین شده است. |
|
|
|
۳. استدلال |
دارای قسمت مرکزی که متکفل تبیین تحلیل و استدلال برای اثبات فرضیه تحقیق است می‌باشد و این مرکزیت در فهرست و عنوان‌بندی و عبارت‌بندی‌ها، برای مخاطب کاملا مشخص است. در استدلال بر فرضیه تحقیق، عبارات خطابی به کار گرفته نشده و بطور واضح برهان ارائه شده است. (صغری، کبری و تعیین حد وسط و ارائه نتیجه؛ مقدم، تالی و اثبات ملازمه) در صورتی‌که دیگران در این موضوع نظر موافق داده‌اند، این نظرها ارائه شده و وجه تایید تحقیق توسط نظر آنها تبیین شده است. (تبیین مویدها) |
|
|
|
۴. نقد فرضیه‌های رقیب |
در صورتی‌که دیگران در این موضوع نظر مخالف دارند، این نظرها ارائه شده و نقد شده است. (تحلیل نقض‌ها و نقدها) در نقد نظرات مخالفین، خطابه نشده و به طور واضح مغالطه منطقی موجود در آنها تبیین شده است. (نوع مغالطه معلوم شده و شواهد فنی وجود آن ارائه شده است) در تبیین و اثبات فرضیه تحقیق، نقد و تحلیل نظرات دیگران، روشمندی آشکار دیده می‌شود. |
|
|
|
۵. نتیجه‌گیری |
دارای بخش نتیجه‌گیری و جمع‌بندی است و در این بخش با ذکر محورهای مرکزی مطالب گذشته و برقرار کردن ربط بین آنها، نتیجه به طور مشخص ارائه شده است. کمیت نتیجه بیشتر از چکیده نیست. نتیجهٔ اخذ شده از استدلال، با فرضیه تحقیق تطابق واضح دارد. (اعم یا اخص یا لازم نتیجه نیست) دارای توصیه کاربردی و ارائه نتیجه عملی تحقیق در زندگی است و در این قسمت به بیان کلیات اکتفا نشده و ربط توصیهٔ ارائه شده با نتایج تحقیق تبیین شده و شیوه استفاده از این توصیه نیز تعریف شده است. نتیجه دارای فهرست سؤالات و مسائلی است که در فضای تحقیقِ انجام شده، هنوز نیاز به بحث و بررسی دارد یا هنوز پاسخی برای آنها نیافته است. |
|
|
|
۶. مستندات و ارجاعات |
پاورقی یا پی‌نوشت مطالب، طوری است که بر شفاف‌سازی جوانب علمی مطلب می‌افزاید و خواننده احساس بی‌نیازی از آنها نکرده، تمایل به پیگیری آنها دارد. مطالب نقل شده از دیگران در کل تحقیق کاملا قابل تشخیص و جداسازی از متن اصلی است. آدرس‌دهی نسبت به مطالب نقل شده از دیگر منابع، کامل و صحیح و براساس قالب استاندارد صورت گرفته است، به طوریکه خواننده به راحتی می‌تواند منبع مورد نظر را شناسایی کند. از منابع معتبر دست اول در فضای علمی استفاده شده است. نسبت به اعتبار منابع کاملا توضیح داده شده است به طوریکه خواننده احساس روشمندی در انتخاب و اعتباریابی منابع را در خود می‌یابد. تعداد منابع پژوهشی بر منابع آموزشی غلبه دارد. فهرست منابع، واقعی است. دارای فهرست منابع مطالعاتی برای تحقیق و بررسی بیشتر است. (کتابشناسی) فهرست فوق دارای اولویت‌بندی است. |
|
|
|
نمای کلان اثر |
۱. قالب‌بندی و نگارش |
دارای تاریخ شروع و اتمام، و تاریخ ارائه است. دارای نشانی تماس برای بحث و بررسی بیشتر است. کیفیت نگارش و رعایت قواعد دستور زبانی، موجب مطالعهٔ آسان و روان شده است. فضاسازی نگارش و صحفه‌بندی مطالب و بسته‌بندی ظاهری تحقیق، خواننده را راغب به پیگیری و مطالعه آن تا انتها می‌کند. |
|
|
۲. اثرات تحقیق |
این تحقیق قابلیت ایجاد یک جریان فکری را دارد. مطالعه این اثر را به دیگران توصیه می‌کنید و متخصصین تمایل به مطالعه این اثر خواهند داشت. خواننده با مطالعه تحقیق، خود را با مؤلفی منظم، با برنامه و رو به رشد مواجه می‌بیند. خواننده با مطالعه این تحقیق، نسبت به حقایق زندگی و تغییر در نگرش و رفتار، احساس بهبود می‌کند. فضای تحقیق (از جهت ظاهر و محتوا) دارای نشانه‌های هدایت‌گر ذهن به سوی خداست و خواننده ظرائف و دقایقی را در بهبود رابطه با خداوند می‌یابد و خود را با مؤلفی خداباور روبرو می‌بیند. |
|
نتایج، آثار و لوازم پذیرش فرضیه:
هر نظریه‌ای که دارای شاخص‌های زیر باشد، نظریه برتر محسوب می‌گردد:
- درصد اهمیت و تأثیر مسأله نظریه در زندگی
- سادگی و شفافیت برای اذهان
- حداقل بودن پیش‌فرض‌ها
- حداکثر بودن تناسب با نظریات اثبات شده و منابع معتبر
- قدرت استدلال و تبیین
- درصد آزمون‌پذیری و گسترش مصادیق
- میزان پایداری
- به صرفه‌بودن اجرای نظریه
- میزان قابلیت تعمیم و تولید سؤالات و پاسخ‌های جدید
مباحث و مفاهیم کلیدی مرتبط به این بحث:
روش‌شناسی، نظریه‌پردازی و تولید علم، منطق نظریه‌ها، سنجش نظریه‌ها، کرسی‌های نظریه‌پردازی
- مثلا آشنایی با….، متناسب با مقالات آموزشی ترویجی است.[↩]
- نقش فهرست را برای مقاله ایفا می‌کند.[↩]
- مبادی بحث به مسائل بحث تبدیل نشده‌اند.[↩]
- رویکرد تجربی، رویکرد تاریخی، رویکرد درون‌دینی، رویکرد میان‌رشته‌ای، رویکرد تطبیقی، رویکرد تحلیلی، رویکرد پدیدارشناسانه[↩]
- در نهایت، مقدمه به گونه‌ایست که خواننده، پاسخ سؤالات ناخودآگاه ذهن خود را می‌یابد که عبارتند از: نویسنده به چه مطلبی پرداخته است و چرا؟ و ما را به کجا می‌خواهد ببرد و در این تحقیق چه کرده است؟[↩]