پارادایم‌ها و دستگاه‌های معرفتی

موضوع بحث:

 «پارادایم و انواع پارادایم‌ها» چیست؟ چرا؟ و چگونه؟

 (اسلاید «پارادایم‌‌های سه‌گانهٔ علوم انسانی»)

مسألهٔ بحث:

ابزارهای معرفتی و روشی، در تحقیقات، بر چه مبانی معرفتی استوار هستند؟ (چتر معرفتی کلی حاکم بر تحقیقات)؛ اگر با استفاده از ابزار «چرا – چرا» به عمق ابزارهای معرفتی و روشی در تحقیقات نفوذ کنیم به چه مواد معرفتی می‌رسیم؟

فرضیهٔ بحث:

1. «پارادایم» یک اصطلاح در «فلسفه علم» است و به معنی چهارچوب فکری کلان حاکم بر یک علم یا یک نظریه می‌باشد؛ چارچوبی از مبانی نظری و عناصر کلانی که برای تحلیل، سنجش، کشف و اصلاح نظریه های علمی به کار می رود.
2. این چهارچوب فکری، ترکیبی از مبانی فکری نسبت به موارد زیر است:
   مبانی هستی‌شناسانه، انسان‌شناسانه، معرفت‌شناسانه، علم‌شناسانه، جامعه‌ و تاریخ و عُرف‌شناسانه، روش‌شناسانه، ارزش‌شناسانه، آینده‌شناسانه؛
   تعبیر دیگری که از عناصر پارادایمی در فلسفه علم به کار می‌رود به صورت عناصر هشت‌گانه زیر است:
   ماهیت انسان، ماهیت وقایع اجتماعی، نقش شعور عامه، دلیل انجام تحقیق، چیستی نظریه، ملاک اعتبار شواهد، ملاک صحت تبیین،
3. پارادایم‌های کلان رایج در علوم انسانی، که پارادایم تجربه گرا (اثبات‌گرایی)، پارادایم ذهن‌گرا (تفسیری و تفهمی)، پارادایم ساختارگرا (انتقادی) هستند، هر کدام برای هر یک از عناصر کلان پارادایمی تعریف و تبیینی دارند.
4. در منابع اصلی و تفسیریِ اسلام، در مورد هر کدام از موارد فوق، تعریف و تبیینی ارائه شده است که با تجمیع آنها می‌توان جدول عناصر پارادایمی مورد نظر اسلام را تولید کرد.
   (تفصیل بحث در: «پارادایم شبکه‌ای»)
5. پارادایم شبکه‌ای یعنی رویکرد «بررسی شبکه‌ای» در نگاه به هر پدیده، و یعنی: ضرورت بررسی هر موضوع و مسأله‌ در ارتباط با کل شبکه هستی، و یعنی هر تحقیقی هنگامی موجه و معتبر است که ابعاد وجودیِ موضوع و مسأله تحقیق، در مقیاس کل شبکهٔ هستی موردتحلیل و ترکیب قرار گیرد.

تبیین بحث:

پارادایم اثبات‌گرایی یا پوزیتیویستی، با انحصار واقعیت، به واقعیت مادی قابل مشاهده تجربی، روش موجّه برای علم را صِرفاً روش تجربی دانست و دیگر گزاره‌ها را بی‌معنا تلقی کرد؛ فرآیند معرفتی این پارادایم به شکل زیر است: (ر.ک. مبانی پارادایمی روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم انسانی، دکتر محمدتقی ایمان، ‌نشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه)

توضیح تصویر: خطوط نقطه‌چین، به معنای آن است که به طور مستقیم نمی‌توان وارد واقعیت تجربی شد و برای حرکت به سوی واقعیت تجربی باید از مراحل قبلی گذر کرد.

پارادیم تفسیری، با پذیرش تفاوت پدیده‌های انسانی با پدیده‌های فیزیکی‌ شیمیایی زیستی، واقعیت خارج از ذهن را منکر شد و عالم خارج از ذهن را بازتاب فعل‌وانفعالات ذهنی دانست و برای هر ذهنی عالمی جداگانه در نظر گرفت که دیگری باید تلاش کند تا محتویات ذهنی افراد را صِرفا توصیف کند و چگونگی کشف معنا از تعاملات را روشمند سازد؛ در این پارادایم به دنبال «تعمیم» نیستند بلکه فقط کشف قواعد خاص در مورد پدیده مورد مطالعه بررسی می‌شود.

در این پارادایم، هدف بررسی و مطالعه قصد یا معنای متن یا افعال فردی و اجتماعی مردم است، افعالی که در قالب کنش متقابل بین افراد جامعه ساخته می‌شود. در پارادایم پوزیتیویستی، نظریه قبل از ورود به واقعیت شکل می‌گیرد و در فرآیند تحقیق کمّی، آزمون می‌شود، ‌اما در تحیقات تفسیری در طی فرآیندی کیفی و تحلیل اطلاعات به صورت کیفی، کشف معنا و انتزاع آن صورت می‌گیرد. تصویر زیر نمود فرآیند معرفتی پارادایم تفسیری است:

پارادایم انتقادی، پس از پارادایم تفسیری و متوجه شدن نواقص آن، به تدریج شکل گرفت؛ آنها متوجه شدند که اینطور نیست که صِرف کنش متقابل افراد با یکدیگر، واقعیت‌ها را می‌سازند بلکه هم کنش‌ها و هم ظرف این کنش‌ها، از قواعد و قوانینی نهفته و در عمق، پیروی می‌کنند لذا تلاش کردند تا از طریق تحلیل کنش‌ها، به سوی کشف ملاک‌های زیرساختی بروند و از این ملاک‌ها برای ایجاد تغییر در ساختارهای اجتماعی و نهادها استفاده کنند. تصویر زیر نمودار فرآیند معرفتی این پارادایم است:

جدول زیر گویای ابعاد مختلف پارادایم‌های سه‌گانه در علوم و پارادایم پیشنهادی جایگزین با اقتباس از نگرش اسلام است:

ردیف	عناصر پارادایم	اثبات‌گرایی	تفسیرگرایی	انتقادی	شبکه‌ای
۱	دلیل انجام تحقیق	کشف قوانین طبیعی و درنتیجه امکان پبش بینی و کنترل پدیده ها	فهم و توصیف کنش اجتماعی معنادار	محو افسانه ها و قادر ساختن مردم به ایجاد تغییرات رادیکال در جامعه	ایجاد تغییر مثبت در زندگی جمعی انسانها بواسطه کشف قوانین حاکم بر طبیعت انسان و اجتماع تاریخ
۲	ماهیت واقعیت اجتماعی	نظم یا الگوهای ثابت از پیش موجود که قابل کشف اند	تعریف های سیال موقعیت که محصول تعامل انسا هایند	تضاد بسط یافته و هدایت شده توسط ساختارهای بنیادین پنهان	تعریف سیال موقعیت که محصول تعامل انسانها و ساختارهای بنیادین قابل کشف هستند
۳	ماهیت انسان	افراد منفعت طلب و عقلانی که نیروهای بیرونی به آنها شکب می دهند	موجودات اجتماعی که معنا را ایجاد کرده پیوسته فهمی از دنیای خود دارند	مردم خلاق و انطباق پذیر دارای قابلیت ناشناخته که با فریب و استثمار به دام افتاده اند	موجود اجتماعی که پیوسته فهمی از دنیای خود دارد و قدرت تغییر آن را در زمینه ساختارهای غیر قابل تغییر دارد
۴	نقش شعور عامیانه	کاملا متمایز از علم و دارای اعتباری کمتر از آن	نظریه های قدرتمند روزمره که مردم عادی آنها را به کار می برند	باورهای نادرستی که قدرت و شرایط عینی را پنهان می سازند	عرف که دارای معادلات و قوانین نهفته ولی دقیق است
۵	چیستی نظریه	نظامی منطقی و قیاسی متشکل از تعریف ها، آگزیوم هاو قوانین به هم پیوسته	توصیف اینکه نظام معنایی گروه چگونه ایجاد شده، تداوم می یابد	نقدی که شرایط درست را آشکار ساخته، راه رسیدن به جهان بهتر را به مردم نشان می‌دهد	نظامی منطقی و قیاسی متشکل از تعریف ها، آگزیوم هاو قوانین به هم پیوسته چه در مورد پدیده چه در موردساختارها
۶	تبیین درست	ارتباط منطقی با قوانین دارد و برپایه واقعیات استوار است	در نظر افراد مورد مطالعه صحیح است یا حرف دل آنها را می زند	ابزار مورد نیاز برای تغییر جهان در اختیار مردم قرارمی‌دهد	ارائه ارتباط منطقی با پدیده تحت قوانین طبیعی – انسانی –اجتماعی
۷	مدرک و شاهد معتبر	برپایه مشاهدات دقیق و تکرار پذیر برای دیگران استوار است	در متن تعاملات اجتماعی سیال نهفته است	توسط نظریه اب مشخص می شود که از فریب ها پرده برمی دارد	برپایه برهان دارای مقدمه طبیعی یا انسانی یا اجتماعی
۸	جایگاه ارزش ها تمایلات	علم، فارغ از ارزش است و ارزش ها جز در انتخاب موضوع، جایگاهی ندارند	ارزش ها جزئی اساسی از حیات اجتماعی اند ارزش های هیچ گروهی غلط نیستند و فقط متفاوت اند	هر علمی باید از موضعی ارزشی آغاز شود برخی مواضع درست و برخی نادرست	ارزشها تابع قوانین و حقایق هستند

 

نتایج، آثار و لوازم پذیرش فرضیه:

1. بر اساس پارادایم شبکه‌ای، دست‌یابی به یک دستگاه علمی و نظام فکری منسجم در موضوعات مختلف و علوم مختلف، موجّه و ممکن است.
2. علوم انسانی اسلامی، در پارادایم شبکه‌ای موجّه و ممکن است و پارادایم شبکه‌ای، نقطه شروع در تحول علوم انسانی است.
   (تصویر «پوستر نشست تخصصی دوم – پارادایم شبکه ای»)
3. اجتهاد سیستمی مبتنی بر پارادایم شبکه‌ای تعریف می‌شود. (بدون اجتهاد سیستمی، نمی‌توان فرآیندهای کلان موجود در گزاره‌های دین را کشف کرد.)

 

مباحث و مفاهیم کلیدی مرتبط به این بحث:

پارادایم، فلسفه علم، روش تحقیق، علوم انسانی، علم دینی، اجتهاد سیستمی