ارائه شده به:
اولین همایش روشهای پیشگیری از اتلاف منابع ملی، سال ۱۳۸۳
(بررسی مدل پیشنهادی اسلام برای اصلاح و بهینه‌سازی چرخهٔ از تولید تا مصرفِ نان)
چکیده
حجم انبوه ضایعات نان و برابری آن با واردات گندم که محصولی استراتژیک می‌باشد، می‌تواند زمینه‌ساز بحران در امنیت غذایی کشور باشد. اصلاح وضعیت موجود در چرخهٔ از تولید گندم تا مصرف نان، ضرورت امنیتی دارد.
مدل‌هایی برای اصلاح این چرخه، از طرف کارشناسان غذایی و صنعتی و فرهنگی ارائه شده است. این مقاله به توصیف مدل پیشنهادی که از منابع دین اسلام به دست آمده است، می‌پردازد.
در این مدل، انتقال نقطه ثقل تولید نان از بازار به خانه با به کارگیری ابزار مناسب با زندگی امروزه، محور اصلی است و ایجاد اصلاحات در اندازهٔ نان، نوع آرد، نوع دانهٔ مصرفی، حرارت لازم برای پخت و ظروف تخمیر، محورهای جانبی مدل را تشکیل میدهند.
کلیدواژه‌ها:
اسلام، تغذیه، امنیت غذایی، نان، مدل‌سازی، الگوهای جایگزین، ضایعات، تولیدات خانگی، فرهنگ مصرف
مقدمه
نان محصولی استراتژیک در زندگی بشر است و دست‌یابی به کیفیت مطلوب در آن تابع متغیرهای به هم‌پیوسته‌ای است که باید در یک چرخه و به صورت یک سیستم، طراحی و مدل‌سازی شوند و هرگونه تغییر در مدل یا تغییر در جزئی از اجزاء از مدل، تأثیر مستقیم بر کیفیت نهایی نان خواهد داشت. بحران در چرخه تولید تا مصرف نان با “امنیت غذایی” ارتباط مستقیم دارد. نان در تعاملات جهانی نقش مبنایی دارد و موقعیت استراتژیک آن در صدر محورهای حسّاس و مورد توجه برنامه‌ریزان جهانی است.
مشکل و مسأله‌ای که انگیزه و سرچشمهٔ این تحقیق می‌باشد، انبوه ضایعات نان و تأثیر آن در امنیت غذایی است.
این مسأله از سه موضوع عمده تشکیل شده است: نان + ضایعات + امنیت‌غذایی که هر یک باید مستقلّاً تبیین و تفسیر شود تا ضرورت تحقیق آشکار گردد.
عنصر اول: “نان” (اهمیت و جایگاه نان در سبد غذایی خانوار)
“نان به عنوان ماده غذایی غالب، سهم عمده‌ای در الگوی مصرف خانوارها دارد. نان، غذای پایه و اصلی ایرانی‌ها، به ویژه خانواده‌های کم‌درآمد و نیز ارزانترین ماده در الگوی غذایی روزانه است. تأمین نان مورد نیاز جمعیت بیش از ۶۰ میلیونی کشور، حجم وسیع فعالیتهای کشاورزی، صنعت، حمل‌ونقل، ذخیره‌سازی و توزیع را به خود اختصاص می‌دهد که بر مبنای حداقل قیمتهای بین‌المللی برابر شش میلیارد دلار هزینه دارد.”[۱]
” کشور ما از لحاظ مصرف سرانهٔ نان، یکی از پرمصرف‌ترین کشورهای جهان است. نان، بخش عمده‌ای از انرژی، پروتیین، مواد معدنی از جمله آهن و کلسیم و برخی از ویتامین‌ها همچون تیامین و نیاسین مورد نیاز روزانهٔ ما می‌باشد که نسبت به قیمت و وزن در مقایسه با سایر مواد غذایی همچون گوشت و شیر بیشترین ارزش غذایی را داراست.”[۲]
عنصر دوّم: “ضایعات”
“ضایعات” عبارتند از: مواد تولید شده‌ای که انتظارات پیش‌بینی شده را برآورده نمی‌کنند. از یک ماده غذایی انتظار می‌رود: به مقدار کمیتی که دارد ارزش غذایی مورد نظر را در برداشته باشد، سبب عوارض جانبی و سوء‌هاضمه نشود، دارای طعم، شکل و رنگ مطبوع باشد، سهل‌المصرف باشد و بسته‌‌بندی مناسب داشته باشد، حداکثر میزان ماندگاری را داشته باشد، دارای قیمت قابل قبول باشد. اصلی‌ترین انتظار از مادّهٔ غذایی، ارزش غذایی آن است؛ مثلاً اگر نانِ تولید شده، از جهات ظاهری مطلوب باشد ولی فقر غذایی داشته باشد و سبب بروز سوء تغذیه در خانواده‌ها شود، این نان در حقیقت ضایع شده است. نکتهٔ دیگر اینکه ضایعاتِ نان منحصر به خودِ نان نمی‌شود بلکه ضایعات آرد و دانهٔ گندم را نیز باید به چرخهٔ ضایعات نان افزود. (آردهایی که غلط آرد شده یا به درستی نگهداری نشده‌اند، دانه‌هایی که در حمل‌ونقل ریخته‌اند یا در سیلوها فاسد شده‌اند و…). همه ساله اخبار و آماری راجع به ضایعات نان، در جراید تخصصی و عمومی منتشر میشود؛ حتی اگر بخشی از آنچه در زیر آمده است واقعیت داشته باشد، نمی‌توان این مسأله را نادیده گرفت و برنامه‌ای اساسی برای حلّ آن طرّاحی نکرد!
“در حال حاضر ۱۱میلیون تن گندم، وارد بازار مصرف کشور میشود که نیمی از آن در مراحل مختلف پخت و مصرف نان از بین می‌رود واردات در بخشهای کشاورزی به ویژه در مورد گندم که یک کالای استراتژیک در جهان محسوب میشود برای کشوری که داعیه استقلال دارد و پیشرفت‌هایی را در بخشهای اقتصادی و فرهنگی و سیاسی به دست آورده ونیز در مبارزه با سلطه‌جویی سرآمد است غیر قابل قبول می‌باشد.”[۳]
“در پوسترهای شورای آرد و نان که در نانوایی‌ها نصب شده است، می‌خوانیم: “یک درصد ضایعات سالانه نان در کشور، مساوی ۵ میلیارد تومان هزینه است.” به عبارتی سالیانه ۶۲۵ میلیون دلار از درآمد کشور صرف هزینه‌هایی میشود که نتیجهٔ آنها دور انداختن نان است.”[۴]
“شهروندان ایرانی هر سال ۳۰۰ میلیون دلار نان ضایع می‌کنند. در حال حاضر با ضایعات۳۰ درصدی نان، حدود۳۰۰ میلیون دلار از گندم‌های تولیدی و وارداتی ضایع میشود. این درحالی است که طی چند سال گذشته کشورمان یکی از بزرگترین وارد کنندگان گندم جهان بوده است. کارشناسان از ضایعات نان به عنوان بزرگترین اسراف ملّی یاد می‌کنند و از این رو ضمن تاکید به بهینه‌سازی مصرف، خواستار جلوگیری از هدر دادن یارانه اختصاص یافته به نان هستند. برخی آمارها بیانگر این موضوع است که به دلیل تولید نامناسب نان و استفادهٔ ناصحیح از آن، حدود۳۰ درصد از نآنهای تولیدی کشور روانه نان خشکی‌ها میشود.”[۵]
“در حال حاضر، طبق آخرین آمارها حداقل۲ میلیون تُن گندم کشورمان به صورت ضایعات نان تباه میشود و به مصرف حیوانات می‌رسد؛ این در حالی است که ۳۰ درصد کل گندم تولید شده به هدر می‌رود و به مصرف نهایی نمی‌رسد. از آن طرف حدود ۱۸ درصد نان تولید شده نیز ضایع میشود.”[۶]-[۷]
عنصر سوم: “امنیت غذایی”
“غذا یک اسلحهٔ استراتژیک، و خوداتکایی غذایی یک سپر امنیتی است.” “رمزی کلارک” دادستان کل اسبق امریکا، در مصاحبه ای دربارهٔ سیاست‌های امریکا برای نابود کردن کشاورزی در کشورهای جهان سوّم چنین می‌گوید:
“هدف سیاست امریکا در زمینهٔ کشاورزی وابسته کردن کشورها به واردات غذایی از ایالات‌متّحده و متحدان آن است. وقتی شما غذا نداشته باشید و نتوانید مایحتاج غذایی ملّت خود را فراهم کنید، به دیگران وابسته خواهید شد. مردم برای زندگی به مواد خوراکی نیاز دارند و چنانچه کشورهای صادرکنندهٔ این مواد دست به تحریم آنها بزنند یا قیمت را افزایش دهند دیگر استقلالی وجود نخواهد داشت. امریکا از کشاورزی به عنوان یک ابزار عمده در تضمین سلطهٔ اقتصادی و سیاسی استفاده می‌کند. وقتی توانایی‌های یک کشور برای تولید محصولات کشاورزی و ملزومات آن از بین برود، از غذا به عنوان یک سلاح قوی می‌توان استفاده کرد.”[۸]
فصل دهم از کتاب “دیکتاتوری کارتل‌ها” با عنوانِ “کارتل مواد غذایی” آغاز شده و در اولین مورد به گندم پرداخته میشود. در این قسمت آمده است: “کنترلی که توسط امریکا بر تجارت جهانی غلّه اعمال میشود عظیم‌تر و مهم‌تر از کنترلی است که کشورهای صادرکنندهٔ نفت (اوپک) بر تجارت جهانی نفت دارند. “سیا” در سال ۱۹۷۴ طی گزارش خود بیان کرد که: موقعیت تقریباً انحصاری امریکا به عنوان صادرکنندهٔ مواد غذایی می‌تواند این دولت را به درجه‌ای از قدرت برساند که قبلاً هرگز صاحب آن نبوده است. واشنگتن از طریق صادرات مواد غذایی کنترل مرگ و زندگی بسیاری از ملل جهان را در دست خود دارد.”[۹]
براین اساس مراکز تحقیقاتی مطالعات بسیاری برای دست‌یابی به روشهای جلوگیری از ضایعات و بهینه‌سازی شیوهٔ تولید نان انجام داده و میدهند؛[۱۰] بررسی‌های اوّلیه در منابع اسلام نیز وجود گزاره‌های مهمّ و حسّاسی را در زمینه نان نشان می‌دهد.
هدف این تحقیق، دست‌یابی به نقطه‌نظرات دین دربارهٔ نان و کشف مدلی است که اسلام برای رسیدن به بهترین بهره‌برداری از این محصول حیاتی ارائه کرده است. این مدل برای اصلاح و بهینه‌سازی وضعیت موجود تولید تا مصرف نان در کشور ارائه می‌گردد تا حداقل، ضایعات نان را به کمترین مقدار برساند و در دراز مدت به سوی چرخه جایگزین حرکت کند.
فرضیه و پیشنهاد تحقیق:
آنچه پس از جمع‌آوری گزاره‌های دینی مربوط به چرخه تولید تا مصرف نان و تحلیل ابتدایی آنها (تعیین اولیهٔ شاخص پایه و موانع و رابطهٔ بین متغیرها) به دست آمد، فرضیه این تحقیق را به صورت زیر شکل داد:
- اسلام، اولویت اول در سرمایه‌گذاری را کشاورزی و دامداری می‌داند.[۱۱]
- نان را نقطهٔ مرکزی تغذیه انسان می‌داند و ایجاد فرهنگ مصرف صحیح را لازم می‌شمارد.[۱۲]
- تولید و مصرف نان جو را به عنوان الگوی عمومی مطرح می‌کند.[۱۳]
- در مسیر تبدیل دانه به آرد، گرفتن سبوس را مضرّ می‌داند.[۱۴]
- قرار دادن خمیر در ظروف مناسب برای انجام فرآیند تخمیر را لازم می‌داند.[۱۵]
- کمترین حجم ممکن در چونه خمیر (برای خوراک یک نفر)[۱۶] و بیشترین زمان ممکن برای حرارت دیدن را توصیه می‌کند.[۱۷]
- استفاده از نان سرد شده را پیشنهاد می‌نماید.[۱۸]
- و در نهایت به عنوان یک استراتژی مبنایی، تولید نان در خانه با ابزار مناسب زندگی امروز (به جای خرید از بازار) را زمینه‌ساز ایجاد تعادل و امنیت غذایی در جامعه می‌داند.[۱۹]
بنابراین پیشنهاد کاربردی این تحقیق عبارت است از:
ضرورت تغییر الگو و جایگزینی در: جذب و تخصیص سرمایه‌گذاری‌های کلان، انتخاب بذر، شیوه آرد کردن، روش تخمیر، سیستم تولید انبوه نان، فرهنگ مصرف نان.
الگوی‌های جدید براساس راهبردهای مدلی که به نظر می‌رسد برای تحقّق پیشنهاد فوق باید طراحی و اجراء شوند عبارتند از: تغییر نقطه ثقل سرمایه‌گذاری‌ها به سوی کشاورزی و دامداری، تغییر نقطه ثقل تولید نان از بازار به خانه، تغییر فرهنگ مصرف عمومی از نان گندمِ بدون سبوس به نان جو سبوس‌دار، تولید نآنهای یک‌نفره، جهت‌دهی فرهنگ عمومی به سوی احترام به نان.
براساس مدل به دست آمده از منابع اسلام، ما یحتاج اولیه ودائمی انسان باید توسط خودش تهیه شود. و فرد فقط به تهیه مواد اولیه از بازار اقدام کند و فرایند تبدیل این مواد به مواد مصرفی، در منزل انجام شود. طبعا این سیاست‌گذاری در صورتی اجرایی خواهد بود که ابزار ودانش فنی تبدیل مواد اولیه به مواد مصرفی در خانه، عمومی شود واین امر ممکن نخواهد شد مگر با طراحی یک ابزار مناسب برای تولید آسان نان در خانه.[۲۰] (دستگاه پخت نان)
این روش در مراحل تدریجی خود، با قدرت خرید وسلیقه تمام لایه‌های جامعه منطبق میشود وبسیاری ازنگرانی‌ها وبحرآنهای احتمالی را منتفی می‌کند و با توسعه‌ی قابلیت‌های این ماشین‌ها به جهت پخت نآنهای مختلف گندم، جو، برنج، عدس و….، جایگزین‌های ممکن برای شرایط اضطراری در گندم نیز به وجود می‌آیند.
نتیجه:
براساس نگرش اسلام، سر منشأ مشکلات نان به دو امر برمی گردد:
- بازاری بودن تولید وتوزیع نان (در برابر خانگی بودن تولید)[۲۱]
- پایین بودن ضریب اهمیت آن در افکار عمومی باز می گردد (بی اهمیت بودن وعادی شدن درنزد تولید کننده ومصرف کننده).[۲۲]
بر اساس مدل اسلام، وضعیت بهینه در امر نان عبارت است از:
- وارد ساختن نان جو در چرخه‌ی تولید ومصرف
- نگرفتن سبوس.
- تهیه‌ی خمیر درظروف دربسته با زمان انتظار مناسب.
- تهیه قرص های نان با حداقل اندازه‌ی ممکن.
- خشک شدن بیشتر نان در تنور.
- ایجاد فرهنگ مصرف نان سرد.
- تهیه‌ی نان درخانه.
راهکارهای پیشنهادی برای رسیدن به وضعیت مطلوب درنان (در دو محور کوتاه مدت وبلند مدت):
- خط مشی اصلی وبلند مدت: انتقال چرخه‌ی تولید نان از نانوایی ها به خانه وخانواده با ایجاد ماشین مناسب پخت درخانه + زمینه سازی های فرهنگی وخبری در دو موردِ: احترام واهمیت نان، پخت نان در خانه ها به طوری که احترام به نان وتهیه نان درخانه، جزء شاخصه های فرهنگی ما بشود.
- خط مشی انتقالی وکوتاه مدت: برگزاری مستمر کارگاه های آموزشی پخت نان برای نانوایی ها با تاکید بر: ایجاد روحیه‌ی احترام و اهمیت دادن به نان، تهیه‌ی خمیر درظروف دربسته، روش تهیه‌ی نان درحداقل اندازه، روش تحویل نان سرد به مشتری ارتقاء سطح فرهنگی و رفتاری.
در نظر اسلام، علم ومحیطِ پرورش خانوادگی موجب رشد وتوسعه‌ی مناسب وحرکت به سوی وضعیت ایده‌آل خواهد بود. امیرالمؤمنین علیه السلام در نامه به مالک اشتر برای انتخاب کارگزارانش در نقاط وموقعیت‌های شغلی حساس اجتماعی، افرادی با اصالت و نجابت را توصیه می‌کنند.[۲۳] این توصیه یک ملاک کلی را ارائه می‌نماید که در امور استراتژیک وکلیدی باید مباشرت مستقیم به دست افرادی با وضعیت روحی وفکری پسندیده قرارداشته باشد.
والحمدلله رب العالمین
شیخ عبدالحمید واسطی
حوزه علمیه مشهد، رمضان المبارک ۱۴۲۴
منابع:
- “الکافی”، کلینی، دارالکتب الاسلامیه۱۳۶۵
- “المحاسن”، برقی، دارالکتب الاسلامیه۱۳۷۱
- “وسائل‌الشیعه”، شیخ حرّ عاملی، مؤسسه آل‌البیت۱۴۰۹
- “نهج‌البلاغه”، سید رضی، صبحی صالح، انتشارات دارالهجره قم
- “جامع‌الاخبار”، تاج‌الدین شعیری (قرن ششم هجری)، انتشارات رضی‌قم۱۳۶۳
- “جامع‌الاحادیث”، نرم‌افزار شرکت نور، ویرایش دوم
- “معجم فقهی”، نرم‌افزار مرکز تحقیقاتی آیه‌الله گلپایگانی قدس‌سره، ویرایش سوم
نکته: روایاتی که در این مقاله ذکر شده است، حاصل جستجوهای نرم‌افزاری با نزدیک به پنجاه کلیدواژه در کلیه کتب مرجع روایی، تفسیری، تاریخی، لغوی، رجالی، فقهی و اصولی، در شیعه و عامّه است که فهرست آنها در نرم‌افزارهای “جامع‌الاحادیث” و “معجم فقهی ویرایش سوم” ذکر گردیده است.
- مقالهٔ “علل ضایعات نان و راه‌های جلوگیری از آن”؛ مهندس محمد انوشه کارشناس علوم و صنایع غذایی؛ ماهنامه خورنوش شماره ۳۵[↩]
- مقالهٔ “بررسی علل ضایعات نان و راه‌های جلوگیری از آن”؛ شهین و سکینه زمردی؛ دانشگاه علوم پزشکی ارومیه و مرکز تحقیقات کشاورزی آذربایجان‌غربی؛ نشریه کشاورزی و صنعت شماره ۳۲ اسفند ۸۰[↩]
- مقالهٔ “آرد و نان و روشهای جلوگیری آن”؛ مهندس محمد باقر امانی مسوول کنترل کیفیت کارخانه آرد شیراز؛ نشریه کشاورز شماره ۲۱۸[↩]
- “نان و تکنولوژی (مشکل نان در کشور ما چیست؟ ) ؛ علی‌محمد سلطانی؛ پایگاه اطلاعاتی شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران ITAN (مرکز مطالعات راهبردی و تحلیلگری تکنولوژی- دفتر همکاری‌های فن‌آوری ریاست جمهوری) ؛ به نشانی اینترنتی
تاریخ اخذ اطلاعات۱/۳/۱۳۸۲[↩]
- خبر مندرج در پایگاه اطلاعاتی شبکهٔ اطلاع‌رسانی کشاورزی ایران؛ به نشانی اینترنتی:
www.iranagrin.com/SabaNews/bottomfram/news81.12.11/news1.htm
تاریخ اخذ مطلب از پایگاه اطلاعاتی۱/۳/۱۳۸۲؛ و تاریخ اصل خبر که از ایرنا نقل شده است۱۱/۱۲/۱۳۸۱ می‌باشد.[↩]
- مقالهٔ “ضایعات نان را دریابید.”؛ علیرضا صفاخو؛ ابرار اقتصادی ۳۱ مرداد ۱۳۸۰[↩]
- اخبار بیشتری را در منابع زیر می‌توانید بیابید:
مقالهٔ “اهمیت اقتصادی صنایع تبدیلی و ضایعات مواد غذایی”؛ کاری مشترک از: غلامحسین حقایق کارشناس اداره کل استاندارد و تحقیقات صنعتی خراسان و محمدرضا گزین دانشجوی فوق لیسانس اقتصاد کشاورزی دانشگاه شیراز؛ نشریه برزگر شماره ۸۲۰
مقالهٔ “مسأله نان و ضایعات آن؛ کدام عوامل مؤثر و کدام راه‌کارها چاره سازند؟ “؛ فریدون اسکویی‌پور؛ نشریه کشاورز شماره ۲۳۰و۲۳۱
مقالهٔ “افت کیفی نان را جدّی بگیریم.”؛ منوچهر دانایی؛ روزنامه همشهری۱۶/۱۰/۱۳۸۰
مقالهٔ “۳۰درصد نان تبدیل به ضایعات میشود.”؛ روزنامه همشهری۱۸/۳/۱۳۷۷[↩]
- مقالهٔ “ایران از رابطه با امریکا بیش از فقدان آن لطمه می‌بیند.”؛ گفتگوی سید حسین میرشاکی (خبرنگار ویژه روزنامه رسالت) با رمزی کلارک دادستان کل اسبق امریکا؛ روزنامه رسالت۳/۴/۸۱[↩]
- “دیکتاتوری کارتل‌ها”؛ تألیف میرو کارخانه‌دار برزیلی؛ ترجمه و اقتباس دکتر همایون الهی؛ نشر مؤسسه امیرکبیر ۱۳۶۳؛ ص ۲۵۵[↩]
- با بررسی‌های نرم‌افزاری در بانک‌های اطلاعات کتاب‌ها و کتابخانه‌ها و بانک‌های اطلاعات مقالات و نشریات، مطلبی که اختصاصاً به بررسی نظر اسلام راجع به نان پرداخته باشد یافت نشد. کتاب‌های روایی و معجم‌های موضوعی روایی در ضمن بحث از فرهنگ غذا خوردن در اسلام و یا در ضمن بحث‌های حقوقی از مواد غذایی، روایات مربوط به نان را عرضه کرده‌‌اند. کتاب‌هایی مانند مَحَجَّه‌البیضاء، تألیف فیض کاشانی و یا سُنن‌النبی تألیف علامه طباطبایی یا کتاب “الحیاه”، تألیف برادران حکیمی که به بیان جوانب مختلفی از تفکر، فرهنگ و اخلاق اسلام پرداخته‌اند، نیز بخشی را به ارائه مسائل اقتصادی یا فرهنگ غذایی اسلام اختصاص داده و روایات مربوط به نان را در آن بخش آورده‌اند. در کتاب‌هایی که به بیان طب و بهداشت و معالجات در بیان ائمه شیعه پرداخته‌اند نیز نکاتی راجع به نان ارائه شده است. در فضای معاصر در کشور به مواردی برخورد شد که قسمتی از مطلب به “نان در اسلام” اختصاص یافته بود:
کتابِ “آفت سرمایه‌ها، اسراف و تبذیر”، تألیف حجه‌الاسلام ناصر رفیعی‌محمدی، انتشارات دانشگاه سمنان، در ضمن بررسی مسالهٔ اسراف توضیحاتی در مورد ضایعات نان و نظر اسلام راجع به احترام به نان ارائه شده است. کتاب “معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی”، تألیف محمد حکیمی، از انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، در ضمن بررسی شاخصه‌های اقتصاد اسلام، به ارائه برخی روایات مربوط به نان پرداخته است. کتاب “فقر و توسعه در منابع دینی”، تألیف سید هادی حسینی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، در ضمن بحثی جامع از فقر و توسعه، برخی روایات مربوط به نان را نیز مورد بررسی قرار داده است. مقالهٔ “وابستگی غذایی چالشی بر سر راه توسعه”، محمود اصغری، اندیشه حوزه شماره ۲۲، در ضمن طرح مسالهٔ وابستگی غذایی و واردات گندم در کشور، توضیحاتی در مورد نظر اسلام راجع به نان ارائه نموده‌اند.[↩]
- به استناد روایت: ” سُئِلَ النَّبِی ص أَی الْمَالِ خَیرٌ قَالَ الزَّرْعُ زَرَعَهُ صَاحِبُهُ وَ أَصْلَحَهُ وَ أَدَّی حَقَّهُ یوْمَ حَصَادِهِ قَالَ فَأَی الْمَالِ بَعْدَ الزَّرْعِ خَیرٌ قَالَ رَجُلٌ فِی غَنَمٍ لَهُ قَدْ تَبِعَ بِهَا مَوَاضِعَ الْقَطْرِ یقِیمُ الصَّلَاهٔ وَ یؤْتِی الزَّکاهٔ قَالَ فَأَی الْمَالِ بَعْدَ الْغَنَمِ خَیرٌ قَالَ الْبَقَرُ تَغْدُو بِخَیرٍ وَ تَرُوحُ بِخَیرٍ قَالَ فَأَی الْمَالِ بَعْدَ الْبَقَرِ خَیرٌ قَالَ الرَّاسِیاتُ فِی الْوَحْلِ وَ الْمُطْعِمَاتُ فِی الْمَحْلِ.” (الکافی، مرحوم کلینی، ج۵ ص۲۶۰؛ سند: عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِی عَنِ السَّکونِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام) [↩]
- به استناد روایت: “إِنَّمَا بُنِی الْجَسَدُ عَلَی الْخُبْزِ” (کافی، ج ۶ص ۲۸۷؛ سند: مُحَمَّدُ بْنُ یحْیی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ وَ عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ صَبِیحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام) و روایت ” کرِمُوا الْخُبْزَ فَإِنَّهُ قَدْ عَمِلَ فِیهِ مَا بَینَ الْعَرْشِ إِلَی الْأَرْضِ وَ مَا فِیهَا مِنْ کثِیرٍ مِنْ خَلْقِهِ” (کافی، ج۶ ص ۳۰۲؛ سند: عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَهٔ بْنِ صَدَقَهٔ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ النَّبِی صلی الله علیه‌وآله.[↩]
- به استناد روایت: “فَضْلُ خُبْزِ الشَّعِیرِ عَلَی الْبُرِّ کفَضْلِنَا عَلَی النَّاسِ وَ مَا مِنْ نَبِی إِلَّا وَ قَدْ دَعَا لِأَکلِ الشَّعِیرِ وَ بَارَک عَلَیهِ وَ مَا دَخَلَ جَوْفاً إِلَّا وَ أَخْرَجَ کلَّ دَاءٍ فِیهِ” (الکافی، ج۶ ص۳۰۴؛ سند: لِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یونُسَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه‌السلام) [↩]
- به استناد روایت: “أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع کانَ لَا ینْخَلُ لَهُ الدَّقِیقُ وَ کانَ ع یقُولُ لَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّهٔ بِخَیرٍ مَا لَمْ یلْبَسُوا لِبَاسَ الْعَجَمِ وَ یطْعَمُوا أَطْعِمَهٔ الْعَجَمِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِک ضَرَبَهُمُ اللَّهُ بِالذُّلِّ” (المحاسن، برقی، ج۲ ص۴۴۰؛ سند: عنه عن أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَهٔ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ جَمِیعاً عَنْ طَلْحَهٔ بْنِ زَیدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ ع) [↩]
- به استناد روایت: “َعنْ عَلِی ع أَنَّهُ کانَ یعَاتِبُ غِلْمَانَهُ فِی تَخْمِیرِ الْخَمِیرِ وَ یقُولُ هُوَ أَکثَرُ لِلْخُبْزِ” (وسائل‌الشیعه، ج ۲۴ ص۳۹۵؛ سند: عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِی قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَهٔ بْنِ صَدَقَهٔ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِی علیه‌السلام) [↩]
- به استناد روایت: “صَغِّرُوا رُغْفَانَکمْ فَإِنَّ مَعَ کلِّ رَغِیفٍ بَرَکهٔ (کافی، ج۶ ص ۳۰۳؛ سند: مُحَمَّدُ بْنُ یحْیی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یعْقُوبَ بْنِ یقْطِینٍ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله) [↩]
- به استناد روایت: “کانَ عِنْدِی ضَیفٌ فَتَشَهَّی أُتْرُجّاً بِعَسَلٍ فَأَطْعَمْتُهُ وَ أَکلْتُ مَعَهُ ثُمَّ مَضَیتُ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ إِذَا الْمَائِدَهٔ بَینَ یدَیهِ فَقَالَ لِی ادْنُ فَکلْ فَقُلْتُ إِنِّی أَکلْتُ قَبْلَ أَنْ آتِیک أُتْرُجّاً بِعَسَلٍ وَ أَنَا أَجِدُ ثِقْلَهُ لِأَنِّی أَکثَرْتُ مِنْهُ فَقَالَ یا غُلَامُ انْطَلِقْ إِلَی الْجَارِیهٔ فَقُلْ لَهَا ابْعَثِی إِلَینَا بِحَرْفِ رَغِیفٍ یابِسٍ مِنَ الَّذِی تُجَفِّفُهُ فِی التَّنُّورِ فَأُتِی بِهِ فَقَالَ لِی کلْ مِنْ هَذَا الْخُبْزِ الْیابِسِ فَإِنَّهُ یهْضِمُ الْأُتْرُجَّ فَأَکلْتُهُ ثُمَّ قُمْتُ فَکأَنِّی لَمْ آکلْشَیئاً” (کافی، ج ۶ ص ۳۵۹؛ سند: حَمَّدُ بْنُ یحْیی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِی بْنِ الْحَکمِ وَ الْوَشَّاءِ جَمِیعاً عَنْ عَلِی بْنِ أَبِی حَمْزَهٔ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ)
نکته: وجه استناد به این‌گونه روایات که ظاهرا در مورد خاصی وارد شده‌اند در کتاب “نان در اسلام”، از همین قلم ذکر شده است.[↩] - به استناد روایت: “أَقِرُّوا الْحَارَّ حَتَّی یبْرُدَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قُرِّبَ إِلَیهِ طَعَامٌ حَارٌّ فَقَالَ أَقِرُّوهُ حَتَّی یبْرُدَ مَا کانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِیطْعِمَنَا النَّارَ وَ الْبَرَکهٔ فِی الْبَارِدِ” (کافی، ج ۶ ص۳۲۱؛ سند: مُحَمَّدُ بْنُ یحْیی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یحْیی عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه‌السلام) [↩]
- به استناد روایت: “شِرَاءُ الْحِنْطَهٔ ینْفِی الْفَقْرَ وَ شِرَاءُ الدَّقِیقِ ینْشِئُ الْفَقْرَ وَ شِرَاءُ الْخُبْزِ مَحْقٌ قَالَ قُلْتُ لَهُ أَبْقَاک اللَّهُ فَمَنْ لَمْ یقْدِرْ عَلَی شِرَاءِ الْحِنْطَهٔ قَالَ ذَاک لِمَنْ یقْدِرُ وَ لَا یفْعَلُ” (کافی، ج ۵ ص۱۶۶؛ سند: عِدَّهٔ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ نَصْرِ بْنِ إِسْحَاقَ الْکوفِی عَنْ عَبَّادِ بْنِ حَبِیبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام) [↩]
- ابزاری که از یک طرف آن گندم وآب ونمک ریخته شود و ازطرف دیگر نان مناسب در مدت مناسب با تعداد مناسب به دست آید (ابزاری مانند یک ماشین لباس شویی خانگی) و البته این ماشین عمومی نخواهد شد مگر با تولید انبوه ورسیدن قیمت آن به سطح قدرت خرید حداقل طبقه کارمند واشاعه‌ی فرهنگ آن در خانواده‌ها.[↩]
- به استناد روایت مذکور در پاورقی ۲ صفحهٔ قبل[↩]
- به استناد روایت: روایت ” کرِمُوا الْخُبْزَ فَإِنَّهُ قَدْ عَمِلَ فِیهِ مَا بَینَ الْعَرْشِ إِلَی الْأَرْضِ وَ مَا فِیهَا مِنْ کثِیرٍ مِنْ خَلْقِهِ” (کافی، ج۶ ص ۳۰۲؛ سند: عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَهٔ بْنِ صَدَقَهٔ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ النَّبِی صلی الله علیه‌وآله. و روایت “عشرون خصلهٔ تورث الفقر أوله القیام من الفراش للبول عریانا و الأکل جنبا و ترک غسل الیدین عند الأکل و إهانهٔ الکسرهٔ من الخبز و…” (جامع‌الاخبار، ص ۱۳۴) [↩]
- الْصَقْ بِذَوِی التَّجْرِبَهٔ وَ الْعُقُولِ وَ الْحَیاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُیوتَاتِ الصَّالِحَهٔ أَهْلِ الدِّینِ وَ الْوَرَعِ فَإِنَّهُمْ أَکرَمُ النَّاسِ أَخْلَاقاً وَ أَشَدُّ لِأَنْفُسِهِمْ صَوْناً وَ إِصْلَاحاً وَ أَقَلُّ مِنَ الْمَطَامِعِ إِشْرَافاً وَ أَحْسَنُ فِی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً مِنْ غَیرِهِمْ فَلْیکونُنَّ عُمَّالَک وَ أَعْوَانَک وَ لَا تَسْتَعْمِلْ إِلَّا شِیعَتَک. (نهج‌البلاغه صبحی‌صالح، ص ۴۳۳) [↩]