موضوع بحث:
«بسته مبانی لازم برای اجرای عملیات اجتهاد فقهی» چیست؟ چرا و چگونه؟
مساله بحث:
اجرای روشمند عملیات اجتهاد، نیازمند استفاده از مسائلی در ادبیات، منطق، تاریخ، فقه، اصول، تفسیر، حدیث، رجال و …است؛ در هر کدام از علوم مذکور، مبانی‌ای که کثیرالاحتیاج هستند کدامند؟
پیش فرض ها:
۱. اجتهاد ، به‌معنی عام، تلاش روشمند برای کشف نظر خداوند در کلیه موضوعات و مسائل زندگی است. (آموزه‌های معرفتی، قانونی و فرهنگیِ دین)
۲. اجتهاد دینی در اصطلاح ، کوشش علمی برای اکتشاف و استخراج روشمند آموزه های دین از منابع معتبر ، و فهم موجّه آنها (کشف مراد جدی دین) ، و کشف عناصر و زمینه‌های لازم برای تحقق و عمل به آنهاست. (به‌گونه‌ای که دارای حجیت و اعتبار نزد شارع باشد.)
۳. دست‌یابی به نظر خداوند در مورد هر موضوع و مساله‌ای (اعم از اینکه مستقیما ذکر شده باشد یا باید از قواعد و گزاره‌های مبنایی استخراج شوند) به‌طوری که موجه و معتبر باشد روشمند است لذا دارای مراحل قدم‌به‌قدم از نقطه شروع تا نقطه پایان است و در هر مرحله، شاخص‌های صحت و ارزیابی و فرآیند درونی دارد.
۴. در هر مرحله، از نتایج مباحث علوم ادبی، منطقی، اصولی، تاریخی، حدیثی و …استفاده می‌شود و برخی از این موارد کثیرالاستعمال و کثیرالابتلاء هستند که هر مجتهدی نسبت به آنها باید اتخاذ موضع کند.
فرضیه بحث:
حداقل شانزده بسته علمی برای انجام عملیات اجتهادی لازم است:
- مبانی معرفتی (حاوی سه بسته مبانی فلسفی، کلامی و عرفانی)
- مبانی ادبی (حاوی چهاربسته مبانی ریشه‌شناسانه، صرفی، نحوی و بلاغی)
- مبانی منطقی
- مبانی اصول‌فقهی
- مبانی قواعدالفقهی
- مبانی حقوقی
- مبانی تاریخی
- مبانی رجالی
- مبانی تفسیری
- مبانی فقه‌الحدیثی
تبیین بحث:
جدول زیر توضیحی اجمالی در رابطه با روند کلی استنباط است:
| ردیف | مرحله | توضیح |
|---|---|---|
| ۱ | موضوع شناسی (عرضه موضوع بر عرف عام و عرف خاص، عرضه موضوع بر عقل و فطرت قطعی) | موضوعی که حکم آن را می‌خواهیم به دست بیاوریم چیست؟ قیود و شرایط تحقق موضوع در نظر عرف عام و عرف خاص چیست؟ موضوع عرفی است یا نیاز به کارشناسی دارد؟ (از موضوعات مستنبطه است) تغییر و تبدلات موضوع چگونه است؟ مرتبطات موضوع چه مواردی هستند؟ حداقل‌های قطعی متفق‌علیه در حدود و ثغور موضوع کدامند؟ |
| ۲ | عرضه موضوع بر قرآن | جستجوی کلیه محمول‌هایی که در قرآن، بر این موضوع بار شده‌اند، با احراز دلالت آیه [۱] جستجوی کلیه محمول‌هایی که در قرآن بر مرتبطات قطعی این موضوع بار شده است. (بررسی عوارض خارج لازم موضوع + مفهوم‌گیری) |
| ۳ | نسبت سنجی اولیه میان محمولات قرآنی | سنجش رابطه میان محمول‌هایی که در قرآن برای این موضوع ذکر شده است از حیث تقید و تخصیص و نسخ و تبیین و حکومت و ورود، و رسیدن به یک نگاه منسجم میان آیات ناظر به این موضوع (بهمراه تحلیل ادبی، منطقی، تاریخی) و علاج تعارض‌های ظاهری اولیه |
| ۴ | عرضه موضوع بر روایات | جستجوی کلیه محمول‌هایی که در روایات، بر این موضوع بار شده‌اند، با احراز سند [۲] و دلالت روایت [۳] (اعم از روایات کلامی و عقیدتی، روایات تاریخی، روایات اخلاقی و روایات فقهی شیعه و اهل‌سنت) جستجوی کلیه محمول‌هایی که در روایات بر مرتبطات قطعی این موضوع بار شده است. (بررسی عوارض خارج لازم موضوع + مفهوم‌گیری) تفکیک میان روایات دارای لفظ دال بر حکم و روایات حاکی از فعل یا تقریر معصوم |
| ۵ | نسبت سنجی اولیه میان محمولات حدیثی | سنجش رابطه میان محمول‌هایی که در روایات برای این موضوع ذکر شده است از حیث تقید و تخصیص و نسخ و تبیین و حکومت و ورود، و رسیدن به یک نگاه منسجم میان روایاتِ ناظر به این موضوع (بهمراه تحلیل ادبی، منطقی، تاریخی) و علاج تعارض‌های ظاهری اولیه و علاج تعارض‌های مستقر با ترجیحات حجت‌ساز |
| ۶ | نسبت سنجی میان نگاه قرآنی و نگاه روایی | سنجش رابطه تقیدی، تخصیصی، تبیینی میان قرآن و روایات، و اِعمال تقید و تخصیص و تبیین و نسخ و طرد‌ها و حکومت و ورود و علاج تعارض‌های ظاهری اولیه و علاج تعارض‌های مستقر با ترجیحات حجت‌ساز |
| ۷ | نسبت سنجی با اصول موضوعه و اهداف قطعی دین | سنجش رابطه دیدگاه حاصل شده با عمومات فوقانی و مستقلات عقلیه مانند عدالت‌ورزی، لاضرر، لاحرج، یقین‌محوری، توحید‌محوری، حفظ نظام و اجتماع، حفظ دین، حفظ نفوس و نسل، گردش ثروت |
| ۸ | ارزیابی و بازبینی یافته‌ها | نسبت‌سنجی دیدگاه اولیهٔ به دست آمده با: و تعیین تکلیف تعارض‌های ظاهری |
| ۹ | علاج تزاحمها | تعیین اولویت‌ها برای صدور حکم اجرایی نسبت به موضوع |
| ۱۰ | فعال کردن اصول عملیه | در صورت عدم دست‌یابی به گزاره‌ای که ملاک‌های حجیت را دارا باشد، به اصول عملیه مراجعه شود. |
تعبیر دیگری از روند اجتهاد:
روش اجتهاد
(قواعد، قلمرو و ترتیب استفاده ازمنابع دین برای کشف نظر خداوند)
- مسأله و موضوع شناسی
- کشف اطلاعات معتبر
- رجوع به قرآن درباره موضوع
- رجوع به سنت معصوم (قولی و فعلی که شامل تقریر نیز هست) درباره موضوع
- از طریق خبر متواتر
- اثبات صدور
- تحصیل متن معتبر
- از طریق خبر واحد (مشهور یا غیر مشهور)
- اثبات صدور
- تحصیل متن معتبر
- بررسی سندی
- بررسی قرائن دیگر ناظر به اثبات صدور
- اثبات صدور
- از طریق خبر متواتر
- رجوع به اصول عملیه حکمیه
- پردازش اطلاعات معتبر
- پردازش محمولات قرآن
- بدست آوردن معنای متن (محمولات) با فراخوان الگوریتم «روش فهم متن» = «زباندانی»
- نسبت سنجی میان محمولات قرآنی و جمع دلالی
- پردازش محمولات روایت
- بدست آوردن جهت صدور
- از طریق تاریخ
- از طریق فقه مذاهب
- بدست آوردن معنای متن (محمولات) با فراخوان الگوریتم «روش فهم متن» = «زباندانی»
- نسبت سنجی میان محمولات روائی و رفع تعارضات
- جمع دلالی (عرفی)
- ترجیح
- تخییر
- بدست آوردن جهت صدور
- نسبت سنجی میان محمولات قرآنی و روائی و جمع دلالی
- نسبت سنجی با عمومات فوقانی قانونی و اهداف دین
- مقایسه با طرق دیگر و رفع تعارضات
- اجماعات
- شهرت
- سیره متشرعه
- سیره عقلاء
- علاج تزاحمها
- پردازش محمولات قرآن
برای انجام هر کدام از مراحل مذکور در فوق، نیاز به اطلاعات موجّهی از علوم مختلف داریم تا بتوانیم به‌صورت روشمند و صحیح، عملیات
تحلیل و استنباط را انجام دهیم.
برخی از این مبانی تاثیری در حد تغییر منظومه و دستگاه فکری دارند و سبب تاسیس یک «مکتب فقهی» می‌شوند.
نتایج آثار و لوازم پذیرش بحث:
تعریف مکتب: دستگاه فکری شامل مبانی،منابع و روش‌ها، که براساس آنها مساله‌شناسی و تحلیل اطلاعات و مدل‌سازی صورت می‌پذیرد.
منشاء ایجاد مکاتب مختلف: اختلاف درمبانی، اختلاف در منابع، اختلاف در روش‌هاست.
در مکاتب فقهی اختلاف در مبانی: اختلاف در مبانی کلامی، اختلاف در مبانی تفسیر متن،اختلاف در مبانی حدیث‌شناسی است و اختلاف در منابع: اختلاف در تعدادمنابع، اختلاف در تفسیر منابع، اختلاف در شرایط اعتبار منابع است و اختلاف در روش‌ها: اختلاف در اصل روش، اختلاف در میزان کارآمدی روش است.جدول زیر نمایشی از این معیارهاست:
| ردیف | نوع اختلاف | زیرشاخه | مصداق اختلاف |
| ۱ | اختلاف در مبانی | اختلاف در مبانی کلامی | ۱. قلمرو دین منحصر در امور اخروی است یا امور دنیایی را نیز در بر می‌گیرد. ۲. قلمرو سنت، همه رفتارهای معصوم است یا بین رفتارهای حاکمیتی و مرجعیت‌دینی با رفتارهای شخصی باید تمایز گذاشت. ۳. کلیه شوون معصوم، در زمان غیبت به فقیه منتقل می‌شود یا فقط امور حسبه و تبلیغی و قضاوت ۴. کلیه احکام دین، ابدی است یا تابع شرایط زمان و مکان است. |
| اختلاف در مبانی تفسیر متن | ۱. تفسیر کتاب و سنت منحصر به معصوم است یا غیرمعصوم نیز می‌تواند تفسیر کند. ۲. قواعد تفسیر را باید از روایات اخذ کرد یا اینکه قواعد تفسیر تابع سیره عقلائیه است. ۳. اشتراط احاطه بر فضای صدور متن یا عدم اشتراط ۴. ملازمه عقل و شرع یا عدم ملازمه و حجیت دلالت‌های التزامی ۵. دخالت فقیه در موضوع‌شناسی یا عدم ارتباط با او | ||
| اختلاف در مبانی حدیث شناسی | ۱. اعتبار کتب روایی قدماء ۲. فقط اعتبار خبر ثقه ۳. اعتبار خبر موثوق‌الصدور | ||
| ۲ | اختلاف در منابع | اختلاف در تعداد منابع | ۱. انحصار به کتاب و سنت ۲. افزودن عقل به دو منبع فوق ۳. افزودن سیره عقلاء به سه منبع فوق ۴. افزودن اجماع به منابع فوق |
| اختلاف در تفسیر منابع | اختلاف در اینکه: ۱. عقل و سیره و اجماع، منبع مستقل در کنار کتاب و سنت هستند یا ابزار کشف از کتاب و سنت ۲. سیره عقلاء منبع مستقل است یا ابزار کشف از مراد شارع | ||
| اختلاف در شرایط اعتبار منابع | اختلاف در: اعتبار منابع ظن‌آور | ||
| ۳ | اختلاف در روش‌ها | اختلاف در اصل روش | ۱. روش عقلی و عقلایی یا فقط روش فهم مورد تایید نقل ۲. اعتبار تمسک به دلیل واحد، یا ضرورت تجمیع بین ادله مربوطه (روش انفرادی یا انضمامی) |
| اختلاف در قلمرو اعتبار روش |
مباحث و مفاهیم کلیدی مرتبط به این بحث:
دین‌شناسی ، فهم دین ، روش‌شناسی فقاهت ، اجتهاد ، الگوریتم اجتهاد ، مبناشناسی اجتهاد
- احراز دلالت، براساس قواعد قطعی صرف، نحو و بلاغت، و براساس سیاق صورت می‌گیرد و کلیه قرائن قطعی عقلی و عرفی در آن دخیل هستند و در موارد شک نیز اصولی مانند اصاله الحقیقه، اصاله العموم، اصاله الاطلاق، اصاله عدم‌القرینه، اصاله عدم التقدیر، اصاله عدم النقل، اصاله عدم الاشتراک، تکلیف دلالت را روشن می‌کنند.[↩]
- در احراز سند پس از اِعمال قواعد و تحلیل‌های رجالی و حصول اطمینان به راویان، نیاز به اِعمال قواعد و تحلیل‌های درایه‌الحدیث (قواعد مربوط به جمع‌بندی سند با توجه به وزن راویان و محتوای حدیث و تناسبش با راویان، میزان تکرار روایت یا محفوف‌به قرائن بودن) است.[↩]
- در احراز دلالت روایت علاوه بر قواعد ادبی و سیاق و قرائن قطعی عقلی، عرفی و تاریخی، اِعمال قواعد و تحلیل‌های فقه‌الحدیث نیز لازم است (قواعد مربوط به احراز عدم تقیه‌ای بودن محتوا، عدم نسخ محتوا، عدم زیاده و نقیصه، عدم اضطراب متن) [↩]