موضوع بحث:
«مبانی علم‌شناسانه» در پارادایم شبکه‌ای
مسألهٔ بحث:
یک دستگاه علمی موجّه و کارآمد چگونه به وجود می‌آید؟
فرضیهٔ بحث:
- علم= تک گزاره یا مجموعه گزاره‌هاییکه توصیف یا تبیین موجّهٔ از واقعیت را ارائه می‌کنند.
- علوم تجربی= توصیف و تبیین پدیده‌هایمحسوس برای دست‌یابی به قدرت کنترل آنها
- علوم انسانی= توصیف و تبیین ابعادمختلف رفتار انسانی برای دست یابی به پیش‌بینی و کنترل آنها
- علم دینی= گزارش روشمند و نظام‌منداز توصیف و تبیین دین نسبت به پدیده‌های هستی و انسانی
- علوم انسانی، عینی و ناظر به واقع هستند.
- قواعد نظریه‌پردازی در کلیه رشته‌های علمی دارای مبانی و روش زیرساختی مشترک است.
تبیین بحث:
در تعریف «علم» تعابیر زیر ارائه شده است:[۱]
اعتقاد یقینی – مجموعه‌ای از قضایای تنظیم شده حول محور واحد – قضایای کلی در مورد یک موضوع – قضایای کلی حاصل از کاوش تجربی.
تعریف مختار بدین‌گونه پیشنهاد می‌گردد: مجموعه قضایای کلی مبتنی بر اصول موضوعه مشخص که با روش مشخص می‌توانند با یکدیگر ترکیب شوند و قضیه جدیدی را تولید کنند. (دستگاه علمی)
در کتاب ارزشمند «پارادایم اجتهاد دانش دینی» در مورد مبانی عام دانش چنین آمده است:[۲]
- دانش، ممکن است یعنی سفسطه و شکِّ فراگیر درست نیست.
- دانش با در نظر داشتن همه محدودیت‌ها، در صورت کامیابی در اکتشاف واقع، مطلق است و نسبیت‌گرایی عام را برنمی‌تابد.
- معرفت عبارتست از باور صادق موجّه.
- آدمی موجودی محدود و خطاپذیر است و دانش اکتسابی او به تدریج حاصل می‌شود.
- آدمیان دارای روش‌های عام و مشترک برای تحصیل معرفت هستند.
تمامی موارد فوق مبتنی بر دیدگاه معرفت‌شناسانه «مبناگرا» است که سنگ بنای معرفت بشری را «بدیهیات» می‌داند یعنی معرفت‌های عام مشترک بشری که مستقل از متغیرهای زمانی و مکانی و شخصی هستند.
مراد از «دستگاه علمی» به معنی یک «دانش» که دارای مبانی، مسائل و قواعد است= مجموعه گزاره‌هایی که درباره یک موضوع به توصیف، تعریف، تفسیر، تحلیل و تبیین می‌پردازند و بر اساس مبانی و قواعد آن می‌توان گزاره‌های علمی جدید تولید کرد.
(تفصیل بحث در: «روش تولید علم و نظریه‌پردازی»)
هدف از تحقیقات علمی، کشف موجّه واقعیت است به طوری که بتوان بر اساس آن پیش‌بینی و کنترل ایجاد کرد.
و از آنجایی که هم پدیده‌های طبیعی و هم پدیده‌های انسانی فردی و اجتماعی، مبتنی بر ساختارهای از پیش‌تعیین‌شده خلقت هستند لذا چه در تحقیقات تجربی و چه در تحقیقات در علوم انسانی، هدف، دست‌یابی به واقعیت ثابت و قابل تعمیم است.
نتایج، آثار و لوازم پذیرش فرضیه:
تولید علم بر اساس روش تجربه و برهان و شهود انجام‌پذیر است. (منابع معتبر معرفت و روش اثبات گزاره‌های علمی)
به دلیل چندبُعدی، چند زاویه‌ای و چند لایه‌ای بودن واقعیت‌ها، تحقیقات علمی، برای رسیدن به حداکثر کشف از پدیده‌ها، باید به سمت روش‌های کل گرایانه و سیستمی حرکت کنند.
در پارادایم اجتهاد دینی، تحقیق علمی به منظور کشف واقع و رسیدن به باورهای صادق موجه بر اساس منابع و متون دینی انجام می‌شود؛ رویکرد اجتهادی، رویکرد اکتشافی است و در پی کشف واقعی مراد جدی متکلم است.[۳]
علم دینی، متن محور است و بر اساس روش برهانی شدهٔ «اصول فقه» قابل دست‌یابی است و با تعبیر «گزاره علمی دینی» قابل ارائه است و معنی آن این است که: بر اساس روش معتبر، کشف شد که نظر خداوند در مورد موضوع X چیست؟ چه توصیفی از آن ارائه کرده است و چه توصیه‌ای در مورد آن به کار برده است.
مباحث و مفاهیم کلیدی مرتبط به این بحث:
پارادایم شبکه‌ای، علم‌شناسی، فلسفه علم، نظریات علمی، دستگاه علمی، رشته علمی، موجه‌سازی