بسم الله الرحمن الرحیم
اجتهاد، روش دست‌یابی به نظر خداوند است، هر فردی که برای ادعاهایی مانند: «نظر اسلام این است:………»، «براساس نگرش اسلام…….»، «طبق نظر خداوند:……..» بخواهد استدلال و استناد بیاورد نیازمند علم اصول فقه و تحلیل‌های فقهی است.
| ردیف | مرحله | توضیح |
| ۱ | موضوع‌شناسی (عرضه موضوع بر عرف عام و عرف خاص، عرضه موضوع بر عقل و فطرت قطعی) | موضوعی که حکم آن را می‌خواهیم به‌دست بیاوریم چیست؟ قیود و شرایط تحقق موضوع در نظر عرف عام و عرف خاص چیست؟ موضوع عرفی است یا نیاز به کارشناسی دارد؟ (از موضوعات مستنبطه است) تغییر و تبدلات موضوع چگونه است؟ مرتبطات موضوع چه مواردی هستند؟ حداقل‌های قطعی متفق‌علیه در حدود و ثغور موضوع کدامند؟ |
| ۲ | عرضه موضوع بر قرآن | جستجوی کلیه محمول‌هایی که در قرآن، بر این موضوع بار شده‌اند، با احراز دلالت آیه[۱] جستجوی کلیه محمول‌هایی که در قرآن بر مرتبطات قطعی این موضوع بار شده است. (بررسی عوارض خارج لازم موضوع + مفهوم‌گیری) |
| ۳ | نسبت‌سنجی اولیه میان محمولات قرآنی | سنجش رابطه میان محمول‌هایی که در قرآن برای این موضوع ذکر شده است از حیث تقید و تخصیص و نسخ و تبیین و حکومت و ورود، و رسیدن به یک نگاه منسجم میان آیات ناظر به این موضوع (بهمراه تحلیل ادبی، منطقی، تاریخی) و علاج تعارض‌های ظاهری اولیه |
| ۴ | عرضه موضوع بر روایات | جستجوی کلیه محمول‌هایی که در روایات، بر این موضوع بار شده‌اند، با احراز سند[۲] و دلالت روایت[۳] (اعم از روایات کلامی و عقیدتی، روایات تاریخی، روایات اخلاقی و روایات فقهی شیعه و اهل‌سنت) جستجوی کلیه محمول‌هایی که در روایات بر مرتبطات قطعی این موضوع بار شده است. (بررسی عوارض خارج لازم موضوع + مفهوم‌گیری) تفکیک میان روایات دارای لفظ دال بر حکم و روایات حاکی از فعل یا تقریر معصوم |
| ۵ | نسبت‌سنجی اولیه میان محمولات حدیثی | سنجش رابطه میان محمول‌هایی که در روایات برای این موضوع ذکر شده است از حیث تقید و تخصیص و نسخ و تبیین و حکومت و ورود ، و رسیدن به یک نگاه منسجم میان روایاتِ ناظر به این موضوع (بهمراه تحلیل ادبی، منطقی، تاریخی) و علاج تعارض‌های ظاهری اولیه و علاج تعارض‌های مستقر با ترجیحات حجت‌ساز |
| ۶ | نسبت‌سنجی میان نگاه قرآنی و نگاه روایی | سنجش رابطه تقیدی، تخصیصی، تبیینی میان قرآن و روایات، و اِعمال تقید و تخصیص و تبیین و نسخ و طرد‌ها و حکومت و ورود و علاج تعارض‌های ظاهری اولیه و علاج تعارض‌های مستقر با ترجیحات حجت‌ساز |
| ۷ | نسبت‌سنجی با اصول موضوعه و اهداف قطعی دین | سنجش رابطه دیدگاه حاصل شده با عمومات فوقانی و مستقلات عقلیه مانند عدالت‌ورزی، لاضرر، لاحرج، یقین‌محوری، توحید‌محوری، حفظ نظام و اجتماع، حفظ دین، حفظ نفوس و نسل، گردش ثروت |
| ۸ | ارزیابی و بازبینی یافته‌ها | نسبت‌سنجی دیدگاه اولیة به‌دست آمده با: اجماعات در موضوع و موضوعات مرتبط آن، شهرت‌های فتواییسیره متشرعهسیره عقلاء و تعیین تکلیف تعارض‌های ظاهری |
| ۹ | علاج تزاحم‌ها | تعیین اولویت‌ها برای صدور حکم اجرایی نسبت به موضوع |
| ۱۰ | فعال کردن اصول عملیه | در صورت عدم دست‌یابی به گزاره‌ای که ملاک‌های حجیت را دارا باشد، به اصول عملیه مراجعه شود. |
[۱] احراز دلالت، براساس قواعد قطعی صرف، نحو و بلاغت، و براساس سیاق صورت می‌گیرد و کلیه قرائن قطعی عقلی و عرفی در آن دخیل هستند و در موارد شک نیز اصولی مانند اصاله الحقیقه، اصاله العموم، اصاله الاطلاق، اصاله عدم‌القرینه، اصاله عدم التقدیر، اصاله عدم النقل، اصاله عدم الاشتراک، تکلیف دلالت را روشن می‌کنند.
[۲] در احراز سند پس از اِعمال قواعد و تحلیل‌های رجالی و حصول اطمینان به راویان، نیاز به اِعمال قواعد و تحلیل‌های درایه‌الحدیث (قواعد مربوط به جمع‌بندی سند با توجه به وزن راویان و محتوای حدیث و تناسبش با راویان، میزان تکرار روایت یا محفوف‌به‌قرائن بودن) است.
[۳] در احراز دلالت روایت علاوه بر قواعد ادبی و سیاق و قرائن قطعی عقلی، عرفی و تاریخی، اِعمال قواعد و تحلیل‌های فقه‌الحدیث نیز لازم است (قواعد مربوط به احراز عدم تقیه‌ای بودن محتوا، عدم نسخ محتوا، عدم زیاده و نقیصه، عدم اضطراب متن)