شناسنامه برنامه:
- زمان و حجم: 32 ساعت = 16 جلسه درسی = 16 درس
- مخاطب: اساتید و اعضای هیئت علمی و نخبگان دانشگاهی
- نیاز: چگونه در تصمیم‌گیری‌ها در زندگی، توهمات را از واقعیت‌ها تفکیک کنیم و به سمت بهره‌برداری بیشتر از واقعیت‌ها برویم؟
- ضعف‌ها و تهدیدها: (مفهوم اول، دال بر ضعف‌های مخاطبین و مفهوم دوم، دال بر تهدیدهایی است که مخاطبین را هدف گرفته است.) جهانی شدن و فرهنگ سکولار، چند فرهنگی و پلورالیزم، آینده‌سازی و زیرساخت‌های سکولار، هوش‌های چندگانه و حس‌گرایی، معرفت‌محوری و روزمره‌گی، کلان‌گری و غلبه جزیی‌نگری حاصل از تخصص‌گرایی، علم دینی و تجربه‌گرایی
- هدف: زمینه‌سازی برای ایجاد مهارت واقعیت‌سنجی
- رویکرد برنامه: در مبانی، دارای رویکرد ساخت، شناخت‌گرا[۱] است؛ در تدوین دارای رویکرد تلفیقی (میان رشته‌ای) و در روش دارای رویکرد فراشناخت.
- کارکرد برنامه: زندگی محور (تلفیق رویکرد نیاز محور، جامعه محور، ارزش محور)
- راهبرد یاددهی / یادگیری: آموزش پژوهش محور (حل مسأله + مهارت محوری + محصول محوری)
- راهبرد سنجش: مهارت محور (توانایی حل مسائل صحنه عملی زندگی با استفاده از اطلاعات درس)
سرفصل‌های محتوا: (در قالب متناسب با روش حل مسأله)
بخش اول: کلیات و پیش‌نیازها
این بخش متمرکز بر این مسأله است: نقش بسته‌های اطلاعاتی غیر شفاف و محتمل الصدق و الکذب در ساخت یا تخریب زندگی چقدر است؟
در این بخش رویکرد زیر پیشنهاد می‌گردد:
هدف از درس معرفت‌شناسی و فلسفه علم، ایجاد سه توانایی است: تفکیک حقایق از توهمات، گسترش افق دید، شفاف‌سازی حقایق برای دستیابی به لایه‌های زیرساختی. با وجود اینکه عموم مردم به طور عرفی زندگی خود را شروع می‌کنند و استمرار می‌بخشند و همه آنها ناخودآگاه به دنبال حقیقت و اجتناب از توهمات هستند، اختصاص وقت و نیرو برای پیگیری چنین واحد درسی چه کاربرد ویژه‌ای دارد؟
در این بخش، مخاطب باید با پرسش‌هایی مواجه شود که شاید تا به حال به آنها توجه نکرده و نیاندیشیده است در حالیکه پاسخ آنها تأثیر حیاتی در زندگی او دارد.
- درس اول: هویت‌شناسی
- شناسایی ماهیت معرفت‌شناسی و فلسفه علم (تعریف اولیه از معرفت‌شناسی و فلسفه علم، تبیین موضوع، تمایز با موارد مشابه در نقشه دانش بشری)
- سرچشمه‌های شکل‌گیری این علوم (بررسی تاریخ کارکردی این علوم با تمرکز بر نیازهایی که سبب تولید فکر شده‌اند. فهرست سؤالاتی که این علوم به آنها پاسخ می‌دهند)
- اهداف و کارکردها (با تمرکز بر صحنه زندگی معاصر، پیامدهای فردی، اجتماعی و تمدنی)
- پیش‌فرض‌ها، مبادی تصوری و تصدیقی، اصطلاحات این علوم (معناشناسی مفاهیم کلیدی)
- درس دوم: نقشه‌شناسی
- روششناسی بحث و بررسی در این علوم
- نمودار درختی مسائل و موضوعات این علوم
- پیشینه آکادمیک، وضعیت فعلی، منابع، مراکز و شخصیت‌های نظریه‌پرداز
- نقش این علوم در آینده بشری
بخش دوم: آگاهی‌شناسی؛ توهم‌شناسی
رویکرد در این بخش متمرکز بر خودکاوی مخاطب نسبت به مفاهیم و سؤالات زیر است و از مباحث «واقعیت» «نفس‌الامر»، «صدق و کذب»، «موجّه بودن» به طور ضمنی و از طریق بازتولید در ذهن مخاطب، ذکری به میان می‌آید تا در بخش بعدی مورد مداقه و تحلیل تفصیلی قرار گیرد.
- درس سوم: آگاهی‌شناسی
- «آگاهی» واقعاً چیست؟ (یک احساس، یک تصور، یک حضور، یک جریان، یک معنی؟)
- «آگاهی» چگونه پدید می‌آید؟ (علم حصولی، حضوری، ذرات بنیادین معرفت، نحوه پیدایش کثرت در ادراکات)
- «آگاهی» چگونه رشد می‌کند و گسترش می‌یابد؟ (افق دید، افق‌های موازی، افق‌های بی‌نهایت، پارادایم‌ها)
- «آگاهی» چگونه انتقال می‌یابد؟ (زبان ذهن و علم، گزاره‌های معنی‌دار، زبان روح و شهود، گزاره‌های دین)
- چگونه سبب تصمیم می‌شود؟
- درس چهارم: توهم‌شناسی
- چرا همیشه «آگاهی» فعال نیست؟ و چرا دچار اختلال می‌شود؟ (جهل و توهم)
- «آگاهی» چگونه دچار اختلال می‌شود؟ (منشأ مغالطات، توهمات، تناقضات، توانایی‌های ذهن در خلق و تولید)
- انواع اختلالات، افول‌ها، بحران‌ها و مشکلات در آگاهی (روشی، ذهنی و روانی، فردی و اجتماعی)
- چگونه می‌توان اختلال را تشخیص داد؟
- چگونه می‌توان از بروز اختلال پیشگیری کرد؟
- چگونه می‌توان اختلالات ایجاد شده را اصلاح کرد؟
بخش سوم: واقعیت‌شناسی، صدق‌شناسی
رویکرد در این بخش متمرکز بر کشف پشت صحنه‌های مباحث بخش قبلی و نفوذ به ذرات بنیادین بحث و یافتن تأثیر دیدگاه‌ها در دو موضوع «واقعیت‌شناسی» و «صدق‌شناسی» در جریان آگاهی در زندگی است.
- درس پنجم: واقعیت‌شناسی
- آیا واقعیتی مستقل از ذهنیات ما وجود دارد که زندگی ما تحت تأثیر آن باشد؟ (بررسی تطبیقی دیدگاه‌های ایجابی و سلبی)
- منشأ این «واقعیت» چیست؟
- آیا «واقعیت» تک‌ساختی، تک‌بُعدی و تک لایه‌ای است یا چند ساحتی، ذوابعاد و چند لایه‌ای؟ و اگر ذومراتب است، رابطة این ساحت‌ها، ابعاد و لایه‌ها با یکدیگر چگونه است؟ (واقعیت شبکه‌ای، با توجه به منطق فازی)
- آیا هرچه را می‌بینیم و حس می‌کنیم لزوماً واقعیتی همانگونه دارد؟
- نمودار و شِمایی از کل هستی (شکل شبکه هستی)
- چگونگی ارتباط انسان با واقعیت خارج از خود
- هویت تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی و رابطه آن با شبکة آگاهی‌ها (آیا تک آگاهی‌ها توان تصمیم‌سازی موجه را دارند؟)
- درس ششم: ذهن‌شناسی
- هویت شناسی ذهن
- فهم‌شناسی و فرآیندهای ذهن در کشف واقعیت‌ها (الگوریتم معرفت‌یابی، با توجه به مباحث هوش مصنوعی و شبکه‌های عصبی)
- شبکه آگاهی‌ها و تولید دانش (شاخصه تمایز یک بسته اطلاعاتی از یک رشته علمی)
- رابطه فرآیندهای ذهنی با فرآیندهای روحی روانی
- آیا می‌توان معرفت خالص بدون پیش‌داوری و بدون جانبداری حاصل کرد؟ چگونه؟
- فهم‌های جانبدارانه و پیش‌داورانه را چگونه می‌توان تشخیص داد؟
- درس هفتم: موجّه‌سازی
- شاخص‌های «فهم درست» (تعریف، توصیف، تبیین، تحلیل، استدلال و نقادی روشمند)
- ملاک «صدق» در گزاره‌ها (بررسی تطبیقی نظریات و مبانی)
- چگونه یک نظریه علمی شکل می‌گیرد؟
- شاخص «صحت» در نظریه‌ها چیست؟
- کارکردهای یک نظیه علمی (با تأکید بر تبیین، پیش‌بینی و کنترل)
بخش چهارم: روششناسی، منطق علم
رویکرد در این بخش متمرکز بر کشف پشت صحنه‌های مباحث بخش قبلی و نفوذ به ذرات بنیادین بحث و یافتن تأثیر دیدگاه‌ها در دو موضوع «واقعیت‌شناسی» و «صدق‌شناسی» در جریان آگاهی در زندگی است.
- درس هشتم: روششناسی(۱)
- هویت «روششناسی علمی» و «منطق تولید علم»
- تحلیل و بررسی «روش اثبات‌گرایی» (با تأکید بر آثار این روش در جهت‌گیری تمدنی)
- تحلیل و بررسی «روش ابطال‌گرایی»
- تحلیل رابطة «توصیف‌های علمی» با «توصیه‌های اجرایی»
- درس نهم: روششناسی(۲)
- تحلیل و بررسی «ضد روش» (با تأکید بر آثار این روش در جهت‌گیری تمدنی در آینده)
- تحلیل و بررسی «روش کارکردگرایی»
- تحلیل و بررسی «روش برهان‌گروی»
- مقایسه تطبیقی میان شبکه آگاهی‌های تجربی و شبکه آگاهی‌های فلسفی و شبکه آگاهی‌های دینی
* بخش پنجم: فلسفه علوم انسانی و علم دینی:
- درس دهم: گسترش علوم
- چیستی فلسفه‌های مضاف
- فرآیند شکل‌گیری یک علم
- فرآیند رشد و گسترش علوم
- علل انحطاط یک علم
- ملاک تمایز علوم
- مدل طبقه‌بندی علوم و تأثیر این مدل در تمدن‌سازی و فرهنگ‌سازی
- درس یازدهم: علوم انسانی
- هویت علوم انسانی و وزن آن در تمدن‌سازی
- شبکه مسائل و موضوعات علوم انسانی (با اولویت‌بندی و تعریف ارتباطات میان‌رشته‌ای)
- مدل طبقه‌بندی علوم انسانی (رویکرد تطبیقی)
- مبانی معرفتی و روش شناسانه علوم انسانی
- درس دوازدهم: علم دینی
- نقش دین در آگاهی‌سازی و کشف واقعیت
- نقش دین در تولید نظریات علمی
- نقش دین در پیدایش یک رشته علمی
- هویت «علم دینی» و مدل‌های مطرح در آن
- «علم دینی» و تمدن اسلامی
- «علم دینی» کارآمد و روش دستیابی به آن
سنجش و ارزشیابی:
مخاطب این سرفصل‌ها در انتهای دوره باید بتواند از عهده موارد زیر برآید:
- اهمیت مطالعات و تأملات معرفت‌شناسانه را در زندگی با ذکر مثال تبیین کنید.
- اثبات کنید «واقعیت»، وجود مستقل از ذهن انسان دارد.
- اثبات کنید «واقعیت» تک‌بُعدی نیست بلکه شبکه‌ای است.
- اثبات کنید می‌توان واقعیت خارج از ذهن را همانگونه که هست شناخت.
- فرآیند قدم به قدم حصول یک معرفت و آگاهی را تشریح کنید.
- علت و چگونگی بروز خطا در ادراکات را تبیین کنید.
- چگونه خطا را می‌توان تشخیص داد و چگونه می‌توان از بروز خطا در ادراکات جلوگیری کرد.
- اثبات کنید می‌توان در آگاهی‌یابی و معرفت‌زایی، ذهن را از پیش‌فرض‌ها و جهت‌داری‌ها تصفیه کرد.
- صدق و کذب «آگاهی‌ها» را چگونه تشخیص می‌دهید و ارزیابی می‌کنید؟
- روند شکل‌گیری یک علم و روند تولید یک نظریه علمی چگونه است؟
- ملاک یک روش موجّه در فعالیت‌های معرفت‌زا چیست؟
- «نقش دانش بشری» به نظر شما چگونه است؟
- چه مدتی را برای طبقه‌بندی علوم انسانی پیشنهاد می‌کنید؟
- اثبات کنید علم دینی ممکن و لازم است؟
- نقشه راه برای تولید علم دینی چیست؟ جایگاه حوزه، دانشگاه، صنعت و مدیریت در این نقشه کجاست؟
الحمدلله رب‌ّالعالمین
مخاطب باید بتواند از عهده پاسخ به شبهات زیر برآید:
- واقعیتی جز ذهن وجود ندارد.
- ذهن، برآیند تبادلات و تعاملات فیزیکی شیمیایی مغز و اعصاب است.
- احساسات انسان، آگاهی انسان را کنترل می‌کنند.
- انسان یک روبات برنامه‌ریزی شده است که بر اساس برنامه، واقعیت‌سازی می‌کند و هیچ دسترسی به واقعیت جدای از خود ندارد.
- هوش مصنوعی جای آگاهی انسانی را خواهد گرفت.
- راهی برای آگاهی از اذهان دیگران وجود ندارد.
- تمام معرفت‌ها نسبی است و بهره‌ای از واقعیت دارد.
- ملاک روشن و قابل اجرایی برای تمایز معرفت صادق از کاذب نداریم.
- گزاره‌هایی معنادار و علمی محسوب می‌شوند که با روش تجربی به دست آمده باشند.
منابع:
- فلسه علم، نیکلاس کاپالوی، ترجمه علی حقی
- ساختار انقلاب‌های علمی، تامس کوهن، ترجمه احمد آرام
- چیستی علم، آلن چالمرز، ترجمه سعید زیباکلام
- درآمدی تاریخی بر فلسفه علم، جان لازند، ترجمه علی بابا
- درآمدی بر فلسفه علم، رضا حبیبی، انتشارات مؤسسه امام خمینی(ره)
- فلسفه علم، جیمز لیدیمن، ترجمه حسین کرمی، انتشارات حکمت
- فلسفه علم در قرن بیستم، دائلد گیلیس، ترجمه حسن میانداری، انتشارات طه
- تالار آگاهی و گواهی، سیدیونس ادیانی، انتشارات نقش جهان
- ذهن‌شناسی، سیدیونس ادیانی
- معرفت‌شناسی، آیت‌ا… جوادی، نشر اسراء
- معرفت‌شناسی، محمدحسین زاده، انتشارات امام خمینی(ره)
- منابع معرفت، محمد حسین زاده
- درآمدی بر معرفت‌شناسی، غلامرضا فیاضی، انتشارات امام خمینی(ره)
- منطق و شناخت‌شناسی، عسکری سلیمانی امیری
- منزلت عقل در هندسه معرفت دینی
- درآمدی بر معرفت‌شناسی معاصر، محمدتقی فعالی
- درآمدی بر فلسفه ذهن، کیت‌مسلین، ترجمه مهدی ذاکری
- تحقیقی در فلسفه علم، علامه محمدتقی جعفری
- سرگذشت اندیشه‌ها، وایتهد، ترجمه عبدالکریم گواهی
- مقالات دوم تا ششم اصول فلسفه و روش رئالیسم علامه طباطبایی(ره)
[۱]– «ساختار منطقی یک علم» و «سازماندهی مهارت‌ها» دو متغیری هستند که در یک برنامه درسی خوب باید همزمان مورد عنایت باشند و ترکیب بهینه‌ای از آنها مورد استفاده باشد.